Қазiргi таңда мемлекеттер экологиялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз ету бойынша дүниежүзілiк тенденцияларды мұра етедi, өз азаматтары үшiн белгiлi экологиялық құқықтарға кепiлдiк бередi, нақтылы экологиялық мiндеттер жəне жауапкершiлiктер артады. Бұл кез келген мемлекеттiң азаматының экологиялық құқығының негiзін құрайды. Алайда азаматтарының нақты экологиялық құқықтары жəне мiндеттері, жауапкершiлiк дəрежесiн əрбiр мемлекет өзінің саяси, экономикалық, əлеуметтiк, заңға сүйенген тағы басқа мiнездемелерiне байланысты жеке-жеке анықтайды. Сондықтан да азаматтың экологиялық қауіпсіздік тақырыбы өзектi болып саналады
Бүгiнгi таңда адамның қалыпты өмiр сүруіне жəне дамуына шарт ретiнде табиғи ортаны сақтау мəселесі мемлекет назарында ғана емес, əрбiр адамның жеке назарында болу керек. Халықаралық декларацияларында бекітілген қағидалар жəне табиғатты сақтаудың шарттары əрбір адам, қандай мемлекеттің азаматы болмасын ұстану қажет. Адам бiр қатар экологиялық құқықтарға ие болды, оның ең маңыздысы – қолайлы қоршаған табиғи ортаға ие болу құқығы. Оның орнына адам баласына қоршаған табиғи ортаның сақтауға көмектесуi, өз əсерлерiмен табиғатқа зиян келтiрмеу міндеті жүктелуі керек. Дүние жүзiнiң ғалымдары əрдайым құқыққа сəкес келмейді, себебі құқық адамға табиғаттан берiлген, ал мiндеттi мемлекет жүктеу тиіс [2].
Қазіргі кезде, экологиялық қауіпсіздік жалғыз біздің Республикамыз үшін емес дүниежүзі жұртшылығының назарын аударып отырған ең маңызды мəселелердің бірі болып отыр. Табиғи ортада экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері белең алған: кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, ластануы, техногендік шөлейттену, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін қауіпті ұлы қалдықтардың қолдануы. Еліміздегі осындай экологиялық дағдарысқа химия, мұнай, металлургия, отын өнеркəсіптерінің жедел жəне мөлшерден тыс дамуы үлкен əсерін тигізуде.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор. Қоршаған ортаның терiс ықпалының салдарынан денсаулығына зиян келтiрiлген орнын сот арқылы толтыру азаматтардың құқығы болып саналады. Адам мен азаматтың құқық пен бостандықтарын сот арқылы қорғауы, Қазақстан Республикасы заңымен ескерiлген.
Əрбiр азамат лауазымды жəне қызметтiк тұлғаларының заңсыз шешiмдер əсерлерімен немесе үкіметтің мемлекеттiк құрылымдары, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының əрекетсiздiк келтiрiлген заттық жəне моральдық зиянының орнын толтыруына конституциялық құқығы болады [3].
Мысалы, қоршаған табиғи ортаның терiс ықпалы салдарынан азаматтарының денсаулығына келтiрiлген зиян денсаулықтың толық немесе жартылай жоғалтуы болып саналады, сондықтан өтем дəрi-дəрмектер жасауды, денсаулықты емдеу жəне қалпына келтiруiне шығындарды тағы сол сияқтылар, заттық шығындарының орнын толтыруы өткелге қатысты жаңа тұратын жерi, мезгiлсiз күтуге тағы басқа шығындары зейнет салдарынан мешеулiктi, жоғалтылған кəсiби қызметтiң мүмкiндiктерi, сонымен бiрге жəбiрленушiлердiң моральдық бейнеттерiнде болатын моральдық зиян толтыру қажет.
Қоршаған табиғи ортаға терiс ықпал салдарынан, табиғи баланс бұзылып азаматтарының дүние-мүлкіне келтiрiлген зиян табиғи ортаның өнiмiнiң объектілерiнiң жоғалтуы, ауылшаруашылық өнiм, алынып болмаған пайданың жоғалтуында, дүниенiң қалпына келтiруi, қоршаған ортаның бұзылған күйiн қайта бастауға мəжбүр шығындарында өтеу тиіс. Егер де табиғи апат адам жасаған салдарынан болса, сол адам барлық шығынды өтеуі тиіс. Егер де бұл табиғи болса, онда мемлекет жаппай əлеуметік көмек ретінде өзі белгілеген мерзімде азаматтарға көмек көрсетеді.
Қазақстандағы азаматтар сотқа аз шағымданады. Себебі өз құқықтарын толық білмейді, соттың тиімділігіне жəне əділеттігіне сенбейді. Бұдан басқа, iстердiң бұл дəрежелерi сот төрешілерінің арасында жаңа болып саналады, олардың өзі соттық рөлі бұндай мəселеде шешуші болмау керек деп санайды [4].
Үкіметтік емес ұйымдардың Қазақстандағы экологиялық проблемаларды шешуде жəне азаматтардың экологиялық құқықтарын қорғауда маңызы зор.
Азаматтардың құқығын қорғау əкімшілік жəне сот жүзінде, сондай-ақ экологиялық болып бөлінеді. Азаматтың экологиялық құқықтық статусы конституциялық статусының бір бөлігі ретінде танылып экологиялық саладағы міндеттер мен құқықтардың жүйелік жиынтығы саналады.
Сонымен, азаматтардың экологиялық құқықтары – бұл айналадағы ортаны қорғау, экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жəне табиғи ортаны қолдануға мүмкiндiк беретін заңмен бекiтiлген кепiлдiк жүйесі. Азаматтарды экологиялық құқықтармен қамтамасыз ету мемлекеттiң экологиялық саясатының негiзi жəне оның мақсаты болып табылады.
Экологиялық мiндеттiлiктердiң терминiн анықтаулары үшiн құқықтың теорияларындағы құқық міндеттерінің анықтамасы бола алады, əрине, қорғау жəне қоршаған ортаның қауiпсiздiгiнiң қамтамасыз етуiнiң ерекшелiктерiнiң есепке алуымен. Сонымен, экологиялық мiндеттер дегеніміз – азаматтардың құқықтық жүйесімен бекiтiлген, қоғамдық қажеттi жəне қоршаған ортаның сақтауы жəне экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге бағытталған азаматтардың мiнез-құлқы.
Азаматтардың экологиялық құқықтары олардың жүзеге асырылатын деңгейіне байланысты салалық деңгей жəне сала аралық деңгей болып екі түрге бөлшектенедi: салалық жүзеге асыруға келесi экологиялық құқықтарды жатқызамыз:
- азаматтың өмiр мен денсаулық үшiн қауiпсiз қоршаған ортаға құқығы;
- қоршаған орта күйі мен оның адамдардың денсаулығына тиетін ықпалы туралы толық жəне сенiмдi мəлiметтiң алу құқығы;
- қоғамдық экологиялық сараптаманы өткiзудегi қатысу құқығы;
- қоршаған ортаның қорғауы, табиғи қорлардың тиiмдi жəне кешендi қолдануы бойынша өңдеудегi қатысу құқығы жəне шараларды жүзеге асыруы;
- табиғи қорлардың ортақ жəне арнайы пайдалануын жүзеге асыру құқығы.
Сала аралық деңгейлерде жүзеге асырылатын азаматтардың экологиялық құқықтарына жатады:
- орналастыру, құрылыс жəне қоршаған табиғи ортаның күйiне негативтi ықпал ете алатын объектілердiң қалпына келтiруiнiң материалдарының жобаны жəне заңды актiлерді талқылауындағы қатысу құқығы жəне органдарға, мекемелерге, ұйымдарға бұл сұрақ бойынша шаруашылық ұсыныстардың енгiзуi;
- экологиялық бiлiм алу құқығы;
- қоршаған табиғи орта салдарынан негативтi ықпалдың денсаулыққа немесе дүниеге келтiрiлген зиянды өтеу туралы мемлекеттiк құрылымдарға, кəсiпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға жəне азаматтарға талабы бар сотқа шағымдану құқығы.
Азаматтардың құқықтары тек мойындау, оларды iске асыру үшiн жеткiлiксiз. Сондықтан да барлығына ортақ декларацияның кiрiспесiнде былай деп айтылады: зомбылық жəне езушiлiкке қарсы көтерiлiске адамдар шықпау үшін адам құқығы заңмен жəне билікпен қорғалу керек.
Қазақстанның жəне көп елдердiң адамның құқықты қорғау заңдары, халықаралық талаптарға əбден сəйкес келмейді.
Бұндай жағдайда не істеу керек? Əрине, барлығына ортақ шешім болмайды. Бірақ жүзеге асқан тəжірибені ескере отырып əрекет етуге болады.
Біріншіден, азаматтардың экологиялық құқығын мойындату қажет.
Екіншіден, олардың жүзеге асуын сотқа дейінгі əдіспен шешуге, болмаса сотта шешілуі тиіс.
Бірінші, жол экологиялық қозғалыс мүшелері, ең алдымен, құқықтық сұрақтарды білудің аса маңызды маңыздылығының түсiнуi.
Екiншi – сауаттылық жəне бiртiндеп əсерлер, шыдамдылық жəне табандылықтың жолы.
Барлық деңгейлерде жұмыс iстелуі керек. Халықаралықпен басталып жергiлiктiмен аяқталуы керек.
Себебі Халықаралық деңгейде азаматтың құқытарын мойындау жəне iске асыру жолында жұмыс істейді Сондықтан, мысалы, бұл, тiптi, адам жəне жоғары аталған қоршаған орта декларацияның жобасының олардың идеяларының популяризациясы бойынша жұмыс үлкен жетістіктерге алып келу мүмкін. Ұлттық заң ұлттық заңның дамытуы үшiн тiптi айтарлықтай конвенциялардың орындауы үшiн бейiмдеуi керек бұл қорғаудың тетiгi экологиялық адам дұрыс айтады. Қазақстандағы тəуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының жəне қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған жəне аумақтық таралған жүйесін – қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды жəне дəйекті іске асыруды қамтамасыз етті. Алайда Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат жүйесі қалыптасты. Сондықтан əзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруы əзір бола қойған жоқ əрі ол бұрынғысынша биосфераның тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік əрекеті үшін қажетті қоршаған ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің тозуымен сипатталады [73, c.123].
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың өзгеруіне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, əлеуметтік-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негіз болды.
2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын əзірлеудің өзектілігі жəне басымдықтары.
Əлемдік тəжірибе көрсететіндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу мен экологиялық апаттардың алдын алудың негізі кез келген мемлекеттің əлеуметтік-экономикалық жүйесін экологияландыру болып табылатынын көрсетеді.
Ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың міндетті шарты жəне табиғи жүйелерді сақтаудың жəне қоршаған ортаның тиісті сапасын қолдаудың негізі болады.
Осы Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы "Қазақстан–2030" Стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспарына сəйкес жəне XXІ ғасырдағы Күн тəртібінің негізгі ережелері мен Қоршаған орта жəне даму жөніндегі 1992 жылғы Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын, сондай-ақ Йоханнесбургте өткен (2002 жыл) Тұрақты даму жөніндегі дүниежүзілік саммиттің шешімдерін ескере отырып əзірленді. Қоршаған ортаның жай-күйінің нормативтік көрсеткіштеріне қол жеткізе отырып, экологиялық қауіпсіздіктің оңтайлы деңгейін қамтамасыз ету осы Тұжырымдаманың ережелерін кезең-кезеңмен іске асыруды көздейді.
Əдебиеттер
- Қазақстан Республикасының 01.2007 жылғы Экологиялық кодексі // Параграф ақпараттық жүйесі.
- Байсалов С., Исаева Ж. Правовое обеспечение экологической безопасности //Вестник Министерства Юстиций Р.К. – № – октябрь. – 1995.
- Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан: совершенствование и кодификация: Автореф. дис. док. – Алматы,
- ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымдағы «Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экономикалық ережесін бекіту туралы» №535 қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі.
- ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 21 қарашадағы Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасының №1167 қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі.