Сақтандыру – өндірістік қатынастардың аса қажетті элементі болып табылады жəне ол əрқашан да өндіріс барысында туындайтын шығындар мен залалдардың орнын толтыруға, калпына келтіруге байланысты болады. Осы қоғамдық өндіріс процесінде екі қарама-қайшы құбылыс ұштастырылады. Біреуіне, адамдардың табиғи стихиялық апаттармен жəне басқа да төтенше қатерлі жағдайлармен күресіне байланысты адам мен табиғаттың арасындағы қарамақайшылық жатса, ал екіншісіне қоғамдағы адамдар арасында мүліктік жəне басқа да мүдделерге қатысты, қоғам ішінде туындайтын адамдардың арасындағы өндірістік байланыстарды қиындататын қарама-қайшылықтар жатады. Міне, осындай қарама-қайшылықтар келеңсіз нəтижелерге əкеп соғатын төтенше жағдайлар мен күтпеген қатерлі оқиғалардың туындауының объектілі негізін құрайды.
Егер қалыпты жүріп жатқан қоғамдық өндіріс процесі адамдардың саналы, мақсатбағдарлы қызметтерінен тыс ғаламат төтенше жағдайлардың туындауына байланысты бұзылатын болса, онда сол қатерлі жағдайлар сақтандыру оқиғалары деп айтылады.Жоғарыда аталған жайларға байла нысты қоғамдық өндірістің қатерлі сипатта болуы адамдар арасында стихиялық жəне басқа да ауыртпашылықтардың қиратып, жоюшы күштеріне қарсы тұру, болдырмау, алдыналу, əрі қарай тарауына жол бермеу, сондай-ақ келтірілген зиянның орнын талассыз толтыру жөніндегі объектілі қатынастарды туындатады. Бұл қатынастар – арнайы сипатта болатындықтан жиынтығында қоғамдық өндірісті қорғауды сақтандырудың экономикалық категориясын құрады. Осы категорияның ерекшелігі мынадай: қиратып-жоюшы оқиғаның кездейсоқ сипатта туындауы; ақшалай жəне натуралды сипаттағы өлшемдермен сипатталынып келтірілген зиянның төтеншелігі; аталмыш жағдайдың зардаптарының алдын алу, жоюдың жəне материалдық немесе өзге де зияндардың орнын толтырудың объектілі түрдегі қажеттілігі сияқты негізгі белгілер арқылы көрініс табады
Ал көрсетілген белгілер адамдардың өндірістік қызметтерінің аясында сақтандырылатын тəуекелдердің болатынын жəне сақтандыру қорғауының қажеттілігін дəлелдейді. Сақтандыру тəуекелі мен сақтандыру шаралары сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі маңызын білдіреді.
Сақтандыру талаптары болып қорғау, алдын алу, қалпына келтіру жəне т.б. шараларды жүзеге асыруға қажетті сақтандыру қорын қалыптастыру, қоғамдық өндіріс аясындағы қорғауды сақтандырудьң экономикалық категориясының осы қор түріндегі материалдық нысанын көрсетеді. Аса кажетті осы сақтандыру қоры негізінде өндіріс аясында белгілі бір уақыт көлемінде жасалынатын ұлттық табыстың қайта бөлінуі есебінен қалыптастырылады. [275-301]
Сақтандыру қорының есепті жыл ішінде жұмсалынбай қалған бөлігі қорлану қорына түседі. Ал зиянның орнын толтыруға жəне т.б. шараларға жұмсалған бөлігі тұтыну қорын толықтырып қана қоймай, сонымен бірге өндіріске кеткен қаражаттардың қалпына келтірілуін толықтырып отырады.
Тағы бір айта кететін жайт, міндетті мемлекеттік сақтандыру ақша қоры мемлекеттің қаржы жүйесінің бюджет, банктердің қаржыларынан кейінгі буыны болып табылады. Алдында айтқанымыздай, сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржылармен байланыста болады жəне қаржылар сияқты ақша нысандағы құндық белгілі қорларды қалыптастыру, бөлу жəне қайта бөлу кезіндегі қозғалысын білдіреді. Осыған орай, сактандыруды басқа экономикалық категориялардан ажырата білу үшін оның өзіне тəн ерекшеліктерімен танысуымыз қажет.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру мына келесідей белгілермен сипатталады:
- сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлу қатынастары пайда болады. Осы қайта бөлу қатынастарының негізіне сақтандыру тəуекелінің болуы жəне сақтандыру оқиғасының туындау мүмкіндігі жатады;
- сақтандыру кезінде тек сақтандыру ауқымындағы қатысушылар ғана қатысатын тұйықталған қайта бөлу қатынастары туындайды. Бұл жерде сақтандыру ақшалай қоры тек жаңағы қатысушылардың нақты белгіленген жарналары есебінен қалыптастырылады;
- сақтандыру қорына жұмылдырылған сақтандыру төлемдері аумақтар көлемінде қайтарылады;
- сақтандыру келтірілген зияндарды əкімшілік-аумақтық бөліністер арасында жəне белгілі бір уақыт көлемінде қайта бөлуді көздейді.
Демек, сақтандыру айтарлықтай көлемдегі аумақтық құрылымдар мен сақтандырылған объектілерді қамтуы керек жəне қатарынан бірнеше жыл бойы ешкандай төтенше жағдай орын алмаған болса, сақтандыру төлемдерін алдағы уақытта туындауы мүмкін залал-зияндарды қалпына келтіруге қажетті запастағы қор құрылуы тиіс.
Сақтандырудың экономикалық маңызы оның функциялары арқылы да көрініс табады. Олар сақтандырудың қаржы жүйесінің буыны ретіндегі ерекшеліктерінің қаржылардың функцияларына сəйкес келетінін көрсетеді. Сонымен, біздің ойымызша, сақтандыруға мынадай функциялар тəн болады: жұмылдыру функциясы; бөлу, қайта бөлу функциясы (тəуекелдік функция; алдын алу функциясы; жинақтау функциясы); бақылау функциясы. Осы функциялар өздігінен емес, тек сақтандыру қызметін жүргізу кезінде ғана іс жүзінде жүзеге асырылады. Жұмылдыру функциясының көмегімен мақсатты сақтандыру қорының қаражаттарын сақтандыру жарналары есебінен қалыптастыру қызметі жүзеге асырылады.
Бөлу (қайта бөлу) функциясы өз алдына үш функциядан тұрады: олар тəуекелдік (немесе қалпына келтіру) функциясы; алдын алу функциясы; жинақтық функция. Бұл жерде ең бастысы тəуекелдік жəне алдын алу функциялары болып табылады. Тəуекелдік функция тұйықталған сақтандыру қатынастарының ішіндегі зияндардың орнын толтыруды, қалпына келтіруді, апаттарға байланысты сақтандыру қаражаттарын кайта бөлуді жүзеге асырады. Алдын алу қатерлі жайттарды болдырмауға, сақтандыру тəуекелдерін мүмкіндігінше азайтуға бағытталған профилактикалық шараларды жүргізуге қажетті функция болып саналады. Бақылау функциясы сақтандыру қорларының мақсатқа сəйкес қатаң қалыптастырылып, пайдаланылуын тексеріп, қадағалауды тиісті зандарға сəйкес жүргізеді.
1310 жылы Германияның Брютте қаласында көпестер мен қолөнер гильдияларының мүліктік мүдделерін корғау жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын «Сақтандыру палатасының» құрылуы жоғарыда айтқанымыздың айғағы болса керек.
Мүлікті кəсіпкерлік қызметтің объектісі ретінде сақтандырудан басқа, өрттен сақтандыру да дами бастаған еді. Кезінде өрттен сақтандырудың қарапайым нысаны мүліктері бүлінген немесе өртеніп кеткен адамдарға көмектесу үшін жиналатын арнаулы алым түрінде болған. Əрине, бұл көмекті шын мəнісіндегі сақтандыру деп айта алмайтынымыз белгілі. 1866 жылғы Лондон қаласының орталығын жойып жіберген жойқын өрттен кейін демек, үйлер мен басқа да ғимараттарды сақтандыру мақсатында «өрт полисі» деп аталатын сақтандыру мекемесі, сондай-ақ 1667 жылы Норвегияның Христиания (кейіннен Осло деп аталған) қаласында Норвегиялық брандкасса кұрылған болатын. Бұлардың бəрі жəне басқалары өзара сақтандыру негізінде қызмет атқаратын, яғни тек келтірілуі мүмкін зардапзиянның орнын толтыруды ғана көздеген. Осы сақтандыру жүйесі теңіз сақтандыруында күні бүгінге дейін қолданылады [256].
Зымырап өтіп жатқан заман ағымында экономиканың дамуына байланысты жəне мүліктік мүдделерінің ұлғаюына қарай сақтандыру компанияларының саны мен айналымдық капиталдары өсе бастаған еді. Мəселен, он сегізінші ғасырдың алпысыншы жылдары Батыста мүлікті жəне жеке адамды сақтандырудың жүзге тарта түрі болды. Осыған қарап сақтандырудың дамып жатқан экономика талаптарына сай келгенін байқаймыз. Тек бір ескеретін жайт, осы адам қызметінің барлық аяларына тез таралған сақтандырудың уақыт, заман талаптарына орай əдістері мен нысандарында əлсін-əлсін өзгертіліп отырған. Мысалы, 1706 жылы жер жүзінде бірінші рет өмірді сақтандыру жөніндегі қоғам құрылса, 1800 жылдары жануарларды, қаржылық шығындарды, қатерлі жағдайлардан үйлерді қиратып кіріп жасайтын ұрлықтан сақтандыру түрлері пайда болған. Көне Қазақстан аумағында дамыған сақтандыру жөнінде жазбаша деректер мен мағлұматтардың сақталмауына қарамастан отырықшы мекендер мен ірі қалалардың аясында қандай да болмасын нысандардағы сақтандыру іс-қимылдарының жүргізілгенін білеміз.
Енді өз елімізде сақтандыруға байланысты жасалған алғашқы қадамдар мен сақтандырудың одан əрі даму кезеңдерін баяндайтын сəт туған сияқты. Сақтандырудың Қазақстанға келуіне басты себеп болған Қазан революциясы деп айтсақ қателеспейміз. Екінші серпіліс 1921 жылы жүзеге асырыла бастаған жаңа экономикалық саясаттың жүргізілуіне байланысты болды. Қазақстандағы (Қырғыз КСР) сақтандыру осы 1921 жылдың екінші жартысына таман қызу қолға алынып, оны ұйымдастырудың ұтымды нысандары, сақтандыру аппараттары мен бөлімдерін жəне олардың қызметкерлерін, оларды қажетті материалдармен жəне азықтүлік, киімдермен қамтамасыз ету мəселелері қарастырылып тұжырымдар мен ұсыныстар жасалған болатын. Қазақстанның (Қырғыз КСР) аумақтық-құрылымдық жəне мəденитұрмыстық ерекшеліктері ескерілген, талданған осы ұсыныстар кейіннен нормативтік актілер қабылдау кезінде негізге алынған еді.
«Мемлекеттік мүліктік сақтандыру туралы» 1921 жылғы қазанның 6-сындағы Х декретіне, орай Қазақстан аумағында 1921 жылдың желтоқсанының 14-інде Қырғыз КСР «Мемлекеттік мүліктік сақтандыру туралы Ережені» бекітті.
Мəселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі функциясы төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алатын зардаптар мен зиянның орнын толтыру, қалпына келтіру болып табылады. Сонымен бірге алдын алу шаралары да қарастырылады. Міне, осы жайттарға байланысты мемлекеттік сақтандыру ұйымдары мен жекеменшік сақтандыру компанияларының бірінші кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша қорларын құру болып саналады.
Сондықтан сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге болады: сақтандыру қызметі деп сақтанушылармен жасалған шарттардың негізінде олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының жəне басқа тартылатын қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру қорын құру арқылы сол шарттарда көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салдарынан занды немесе жеке тұлғаға келтірілген зиянның орын толтыру жəне алдын алу, қалпына келтіру шараларын жүргізу жөніндегі өкілеттіктері бар сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының іс-əрекеттерін айтамыз.
Əдебиеттер
- Худяков. А.И. Страховое право. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 275-301 бет.
- Сман Б.У. «Понятие и система страхового дела» //Вестник КазНУ 2008 г. 20-27 бет.
- Найманбаев С.М. Сақтандыру құқығы. – 256 бет.