Жергіліктің халық тілінің ерекшеліктері тіл фактілері арқылы ғана анықталады. Халықтың сөйлеу тіліндегі негізгі ерекшеліктерді толық қамтып, тіл фактілерін салыстырып, жан-жақты зерттегенде ғана диалект мəселелері дұрыс шешіледі. Күнделікті өмірдегі ең қажетті ұғымдар мен түрлі құбылыстарды білдіру үшін қолданылатын сан алуан лексикалық элементтердің (ай, жер, су, мал, ақ, қара, көру, айту т.б) бəрін де біз жергілікті қазақтардың ауызекі сөйлеу тілінен таба аламыз. Халық сөйленістерінің əр алуан диалектілік ерекшеліктері бар. Ол əр алуан ерекшеліктердің бір бөлігі сөйлеу тілінің лексика саласында, сөз тұлғалары мен мағыналарында айқын сезіледі. Сөйленістегі лексикалық ерекшеліктердің кейбіреулері тіліміздің байырғы белгілерінің ізі ретінде танылса, кейбір лексикалық құбылыстар көрші халықтар тілінің əсеріне байланысты болады.
Жергілікті халық тілінде кездесетін лексикалық ерекшеліктердің кейбіреулері тіліміздегі белгілі сөз тудырушы жұрнақтардың жəрдемімен жасалған туынды сөздер. Қазақ диалектологиясында қалыптасқан дəстүр бойынша тіліміздегі диалектизмдерді заттық мағынасына қарай өзара бірнеше топқа бөліп қарауға болады. Біз сөз еткелі отырған тақырыбымыз:
Алағаншық суық жел. Бізде күншығыстан соққан желді алағаншық дейді. Алағаншық соққанда күн суытады (Шу сөйленісі). Көкшетаудың еңбекші ауданы тұрғындары тілінде ақбайтал үскірік боран. Қыста ақбайтал күндерінде суық болады.
Дем ыстық. Биыл жазда дем болды(Шу).
Жел-сəуір жаңбыр жаумай желдетіп өте шыққан бұлт. Жел-сəуірде ауа райы жаман болады (Шу сөйленісі).
Мекия сахара, ен дала. Біз мекияның даласында жүрміз (Шу).
Керімсал 1. Күннің біресе ыстық, біресе суық болуы. 2. Ыстық жел, аңызақ. Мысалы: Мен сорлыға күйігін тарттырғалы , тоқтатты соғып тұрған керімсалды (Қыз.).
Жазтұры жазғытұры. Жазтұры су тасиды
(Астрахань).
Жасыл найзағай. Ол бойлай жасыл түскір деп қарғайды (Саратов).
Көріс айт 1. Ескіше жыл басы (наурыз). Көріс айтта үлкен кісілердің есігін түртіп тұрамыз. 2. Наурыз айт. Көріс айт жұрттың жасқа шыққан айты (Саратов).
Қамал наурыз. Қамал туғасын жылбасы болғаны (Саратов).
Қосақкемпір кемпірқосақ. Қосақкемпір
шықты, енді бұлт тарқайды.
Өңеш құйын (Саратов). Өңеш суды сорғанда, су ортайып қалады.
Сазаған құйын. Дауыл тұрғанда ұйқы тұйқы болып, сазаған үйді құлатып кетеді.
Шайтан таң таңертең, ерте. Ол шайтан таңда тұрып, мал жаюға кетті (Сар.).
Жам теңіздің терең, өзек жері. Тымық күндері де жамның беті толқып жатады (Гурь., Маң.).
Желауыз оңтүстік батыстан соғатын теңіз желі. Желауыз жиі соғып тұрады (Гурь., Маң.).
Қышын солтүстіктен соғатын теңіз желі. Оның күшті түрін қара қышын дейміз (Гурь., Маң.).
Айлақ теңіздің қолтығы. Кеме айлаққа
келіп тоқтады (Гурь., Маң.).
Чат//шат тау ішіндегі терең сай (Сем.).
Шұбарлы жер ағашты, бұтақты жер. Шұбарлы жерге қар көп тоқтайды (Көкш.,Щуч.).
Долы бұршақ. Жемісімізді долы жауып ұрып тастады (Шымк., Лен.). Кейде д дыбысы л дыбысына ауысып лолы түрінде де айтылады.
Шабыр ойлы қырлы жер. Білемін, оның үйі шабырдың ішінде еді (Қарағ.).
Жарын келесі жыл, келер жыл. Қайрақбай бізге жарын келем деп отыр (Ақт.).
Қызыл жел жазда соғатын ыстық жел.
Қызыл жел жерді тез құрғатып жіберді.
Сырма боран. Қысты күнгі сырмада қар иректеліп түседі (Б/с Қаз.).
Тұқан су тасығанда қалған шұқыр суы. Тұқыннан ауыз су аламыз, ішуге жақсы болады.
Тұнба жазғы қар суынан қалған шұңқыр суы. Тұнбаның суы тұщы болады.
Шəңге – ирек-ирек болып, сырма бораннан кейін түскен қар. Қыста қар кеткен соң, шəңге жүргізбейді.
Шамал жел. Бізде чақмақтың шамалы деген болады. Өзбек, ұйғыр, қарақалпақ тілдерінде шама жел деген сөз.
Көртұман қараңғы, қалың тұман. Көртұманда кісі адасып кетеді. Бұл сөздің бірінші элементі (көр) тəжік тілінде соқыр деген сөз.
Чақпақ чағу күн жарқылдау. Күн жазда
чақпағын чағады.
Апай ашық дала. Малды апайға жаю керек
(Б/с Қаз.).
Жарықбас ойлы шұңқыр жер. Қарашілікке баратын жолдың жарықбасы көп (Бс Қаз.).
Сызалы жер көкорай, шалғын жер. Біздің аймақ сызалы жер.
Тосын жер жаңа, тың жер. Малды тосын жерге жаю керек (Б/с Қаз.).
Түтік ұйтқып соққан қатты боран. Қыстыгүні түтікке адам шыдай алмай, адасып кетеді (Б/с Қаз.).
Ерен-параң таңертең. Ерен-таранда атты ұстап міндік те жолға шықтық.
Керіз шөліркеген су жоқ кез. Қарамай дос жар кетер алды-артына, Шөл дала сортаң болған керіз түнде (Ж. Жантөбетовтен) Қырғыз тілінде керім болып айтылады.
Түлейлік құмның арасындағы сексеуілді, бұталы жер. Сексеуіл мен жүзген түлейлікте өседі.
Белдепая белес, қыр. Пішен ауыл белдепаяның астында (Б/с Қаз.).
Кез екі таудың түйіскен жері, аша. Қойдың құлағына салынатын еннің бір түрі жергілікті халықтың тілінде кез ен деп аталады.
Еңіреу терең, шұңқыр үңгір.
Үрпек бұталы, шөбі қалың өскен дөң жер.
Қоян үрпекті саралайды (Б/с Қаз.).
Боран-шашын – жауын-шашын. Бораншашында байқап жүру керек (Б/с Қаз.).
Жалт найзағай. Қараңғы түсіп жалт ойнап, күн жауа бастағасын, үй иесі қонағын жібермеді (Б/с Қаз.).
Көктеме көктем. Көктемеде бұл бала мектепті бітіреді (Б/с Қаз.).
Көлшімек азырақ суы бар, көлді ояң жер
(Б/с Қаз.).
Ыза сызды, дымқыл жер. Ызаның нақ жиегіне келіп, атының ерін сыпыра бастады (Б/с Қаз.).
Азан таңертеңгі уақыт. Біз қалаға азанда жүріп кетеміз. Қарақалпақ тілінде де бұл сөз осы мағынада жұмсалады (Арыс, О/к Қаз.).
Майдан, бір майдан біраз уақыт, біршама
мысалдар 60жылдардың жемісі екені белгілі, бірақ сонымен қатар олардың ішінде 91ж жəне 2005ж қайтта зерттеу жұмыстарының нəтижесінде жаңадан қосылған атаулар да жеткілікті. Демек, халықтың тіліндегі жергілікті сөздерді жинақтауда табиғат құбылыстарына байланысты атаулардың тұлғалық жəне мағыналық жағынан қолдану аясы өзгеше екеніне жазбаша жұмыс барысында көз жеткіздік.
мезгіл. Бір майдан біздің ауылға да келіп кетсең
не қылады. Қарақалпақ тілінде де осылай айтылады.
Жалақ сортаң жер. Шыңғыстауда жалақ
жерлер аз. Бұл сөз қырғыз тілінде де бар.
Қамбоз күннің ыстық болуы. Бүгін күн
қамбоз екен, өзіміз де, ат та шаршап қалдық.
Ұмпақ майда құм. Алтын ұмпақты аралдар да болады. Бұл сөз ұнтақ сөзімен төркіндес (Б/с Қаз.).
Сонымен, Қазақстанның əр жерінен лексикалық ерекшеліктерге байланысты жиналған экспидиция материалдары табиғат құбылыстарына байланысты сөздерді саралап жазуға көп көмегін тигізді. Əрине, жоғарыда келтірілген
- Болатов Ж. //Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мəселелері. Алматы: ҚазССР Ғылым академиясы, 1960
- Досқараев Ж. //Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мəселелері. Алматы: ҚазССР Ғылым академиясы,1960
- Омарбеков С. Маңғыстау қазақтарының тіліндегі кейбір диалектілік ерекшеліктер// Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мəселелері. Алматы: ҚазССР Ғылым академиясы, 1962
- Сарыбаев Ш.// Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мəселелері. 4-шығуы. Алматы: ҚазССР Ғылым академиясы, 1962
- Тасымов А. Қазақ диалектологиясы: оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті,2005
- Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. Алматы: Ана тілі, 1991