Сөйлеу мəдениеті барлық ЖОО гуманитарлық пəндердің циклдік базасы ретінде оқытылады.
Қазіргі дəуірде қоғамдық экономиканық өзгерістер тұсында құқықтық мемлекет жəне əлеуметтік гуманитарлық қарым қатынас құру жолында əр ұлт өкілі өз тілінде əдеби тіл нормаларымен сауатты, мəдениетті сөйлеу керек. Бұл бүгінгі сөз мəдениетінің басты ұстанымдары болып табылады.
Сөз мəдениеті көп аспектілі ғылым. Сөз мəдениеті тілдік нормаларға иек артып соның аясында қарастыру оның басқа көкейкесті мəселелерін назардан тыс қалдыру болып саналады. Сөйлеу мəдениетінің тілдік норма, қарым қатынас түрі, ұстанымдары мен ережелері, қарым қатынастың этикалық нормасы қазіргі қоғамдағы сөйлеу мəдениеті оларға қарама қарсы құбылыстарды тану əрі оқып үйрету, меңгертуге жəне дағдыландыру. Сөз мəдениеті – қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алған сала. Сөз мəдениеті тілдің басқа салалардан айырмашылығы оның күнделікті өмірмен тілді қолдану, жазу, сөйлеу мəдениетімен тығыз байланыстылығында. Қазақ тілін үйренушілер көбінесе қазақ тілінің грамматикасын меңгеруге күш салады. Ал қазақ тілінде (қазақтардың өзі де) мəдениетті сөйлеу мəселесіне көп көңіл бөлмейді.
Тілші ғалымдармен бірге басқа да маман иелері тіл мəдениеті туралы өз ойларын, құнды пікірлерін мəдениетті сөйлеуге қажетті ой-пікір, ұсыныс, көзқарастарын жиі айтады. Бұгінгі мəдени коммуникацияда сөйлеу мəдениеті қандай болу керектігі өте көкейкесті мəселе болғандықтан, ешуақытта əлеумет назарынан тыс қалмайды. Сөз мəдениетінің қарастыратын мəселесі жеке тұлғаның немесе социум өкілдерінің мəдениетті сөйлеуімен ғана шектелмейді. Мемлекеттік тұрғыдан алып қарасақ атқарылып жатқан іс шаралар аз емес сияқты, жазу мəдениетіндегі орфографиялық қателер, емле ережелерін бұзу, жер-су атауларының дұрыс жазылмауы т.б. мəселелер туралы бұқаралық ақпарат құралдарының бетінде қанша айтылып, жазылып жатса да əлі бір жүйеге түспеген көкейкесті мəселе екені белгілі.
«Сөз мəдениеті» деген термин көп мағыналы болып келеді. Л.И. Скворцов «Культура речи владение нормами устного и письменного литературного языка (правилами произношения, ударения, грамматики, словоупотребления и др.), а также умения использовать выразительные языковые средства в разных условиях отношения в соответствии с целями и содержаниям речи». Сөз мəдениетінің ең дамыған формасын қалыптастыру үшін мемлекет тарапынан жүргізілетін іс шаралар маңызды орын алады, ол қоғамдағы сөз мəдениетінің қоғамда толық орнығуын қамтамасыз етуге тікелей ықпал жасайды. Атап айытқанда мемлекеттік тіл саясаты, тіл идеялогиясы, тілді жоспарлау, тілдік ситуация, тілге қатысты бағдарламалар т.б. Кез келген дамыған мемлекетте тілдік саясат өз мемлекетінің ұлттық тілін құқықтық, əлеуметтік, саяси идеялогиялық жақтан қорғап бақылап отырады, тілдік ситуацияны реттеп отырады. Сөз мəдениеті нің статусын көтеруге тілдік факторлардан басқа тілден тысқары факторлардың да ролі басымдылық танытады . Сөз мəдениетінің басты қасиеттеріне мыналар жатқызуға болады:
Сөздің тазалығы
Сөздің анықтығы
Сөздің дұрыстығы
Сөздің көркемдігі Сөздің тазалығы: Сөздің тазылығы дегеніміз не? Таза сөз деген тіркес бар ма? Қазақта таза қазақша сөйлейді деген сөйлем айтылып жатады. Сөздің тазалығы сөйлеуші өз сөзінде ұлттық тілдің табиғы таза болмысын табиғатын сақтап сөйлеуі болып табылады.
Сөйлеуші өз сөзінде өзінің «сүйікті сөздерін» қосып сөйлейді. Қалай айтсам екен, иə, яғни, деп қойсақ, көрдіңіз бе, түсінесіз бе т.б. Сөйлеуші өз сөзінің ішінде бос сөздерді қосып сөйлесе, тыңдаушыны ыңғайсыз жағдайға қалдырады.
Сөздің анықтығы. Сөздің анықтығы дегеніміз тыңдаушыға түсінікті сөз мазмұны. Сөз анық, түсінікті болу үшін айтушы тыңдаушыға жіберген ақпараты туралы толық мəліметі болу керек. Айтушының ойының екіұштылығы, көпмағыналы сөздерді жиі қолдануы сөз мазмұнын қиындатқандықтан сөздің анықтығы сақталмайды. Ол үшін ақпарат беруші сөзіне нақты, дəл мағына беретін тілдік бірліктерді таңдап, іріктеп, сұрыптап қолдануы керек. Мысалы айтушының сөзіндегі бірнеше мағына беретін тілдік бірліктер тыңдаушының түсінігіне қиындық келтіреді. Сөздің анықтығы адам ойының логикалық түсініктілігіне де тікелей қатысты. Бірақ анық түсінікті ой миға əр уақытта келе бермейді. Қазіргі заман-ақпарат ғасыры. Ақпараттың дамуы, ғылымның параметерлік масштабының көптігі, жаһандану үрдісінің қарқындылығы т.б. факторлар адам ойының анықтығына сөзге айналу қызметіне түрлі қиындықтар тудырып жатады. Б. Борисов былай дейді: «В век глоболизации стало модно выражаться иностарнными парафинированными словами ничего не ясно но выглядит умно».
Сөздің анықтығы ойдың анықтығына байланысты екені дау тудырмайды, бірақ ой анықтығы сөзге айналғанда дəл беріле қоймайды, бірақ сөз мəдениетінде сөз анықтығы басты критерийлердің бірі болып қарастырылады.
Сөздің дұрыстығы. Айтушы сөзінің дұрыстығы – сөз сөйлеуде, жазуда тілдік нормаларды сақтау. Сөздің дұрыстығы сөздің көммуникативтік сапасының басты межесін анықтайды. Коммуникативтік сапаның нəтижелі болуы айтушының ұлттық əдеби тіл нормаларымен стилистикалық норманың түйіскен сəтінде анықталады.
Сөздің көркемдігі: Көркемдік өнер, жазу, қуаты қабылдаушыға əр түрлі ықпал етеді. Сөздің көркемдік сипаты қабылдаушының тілдік санасына бірдей ықпал етпейді. Сөздің көркемдігі – қабылдаушыға когнитивті-ассоциоциялық, эстетика-стилистикалық қызмет атқарады. Сөздің көркемдікке құрылған мəні адам санасына ерекше стилистикалық əсер тудырады. Адам сөзінің көркемдік мəні ұлттық тілдің байлығын ұтымды шебер қолдана білуінде. Мысалы, «алдарыңызда ең елеулі жоба «Екі жұлдыз» (Қазақстан телеарнасынан) осы сөзде көркемдік мəн тудыратын тілдік бірлік қайсы.
Екі жұлдыз жобасын тыңдаушыға таныстыру үшін «елеулі жоба» деп эпитетті тіркесті қолдануы ма? Айтушының ақпаратты тыңдаушыға жібергенде оған ықпал ететін көркемдік мəні бар тілдік бірліктерді жіберуі, бірақ əр тыңдаушының тілдік санасына əртүрлі ықпал етеді. Қазақ ұлттық тілі фразеологизмдердің синонимдік қатарына, синонимге, мақалмəтелге, қанатты сөздерге бай. Адам сөзінің көркемдігі – сөздің басы, ортасы, аяғында болуы шарт емес, белгілі уақытқа созылған сөз сөйлеу тəжірибесінде адам сөзінің көркемдік «əрекетінің» өн бойында тұтасып көркемдік қуатымен эстетика-стилистикалық қызметінен көрінуі.
Сөз көркемдігі – коммуникативті актіде «тыңдаушыға əсер ететін» образды сөздер топтамасы. Айтушының сөзіндегі көркемдік қасиеттің көп болуы коммуникативтік актіге қатысушылардың прагматикалық масқатының сəтті орындауына ықпал етеді. Сөз көркемдігі – безендіруші стилистикада қарастырылады. Қазіргі сөз өте ауқымды, диапозоны кең. Қоғамдағы түрлі өзгерісті сөз мəнін, мазмұнын, ақпараттың құндылығын барынша мəнді, əсерлі болуын талап етеді. Сондықтан кез келген сөйлеу қызметінің барысында сөйлеуші сөзінің көркемдік мəнін сапалы ұйымдастыруға күш салады. Троп түрлері ғана көркемдік қуат танытпайды, басқа да лексикалық, фонетикаинтонациялық т.б. тілдік таңбалардың да эстетикалық-стилистикалық бояуға ие болады. Мысалы, публицистикалық стиль жанрларында журналист оқырманын сендіру үшін өз пайымдауларына көз жеткіздіру, иландыру мақсатында эстетикалық қуатты мəнді тілдік бірліктерді таңдайды. Мысалы, қанатты сөздер публицистика жанрларында ерекше көркемдік мəн арқалай отырып оқырманын ой толқыға салған сөзінің шындығына сендіру үшін пайдаланады.
- Акишина.А.А., Формановская Н.И. Русский речевой этикет. М., 1983.
- Апресян Г.З. Ораторское искусство. М., 1978.
- Одинцов В.В. Стилистика текста. М., 1980.
- Скворцов Л.И. Основы культуры речи: Хрестоматия. М., 1984.
- Чернышев В.И. Правильность и чистота русской речи // Избр. труды . М., 1970. Т.1.
- Головин Б.Н. основы культуры речи: Учеб. Для вузов по спец. « Рус. яз. и лит.» 2-е изд. испр. – М., 1988. 328 с.