Олжас Омарұлы Сүлейменов – ақын, тілтанушы, саясаткер, ядролық қару-жарақтарды жаппай қолдануға қарсы тұрушы. Ақынның шығармашылығы жайлы,оның өзіндік даралығы туралы жазылған мақалалар мен ғылыми еңбектер де бар. Мысалы, З. Ахметов [1], В. Гусев [2], К. Бузаубагарова [3], С. Диканбаева [4], Г. Толмачев [5], Н.С. Ким [6], А.Б. Жуминова [7], А.Ж. Сарсенбаева [8] т.б.
Алғашқы өлеңдер жинағы «Арғымақтар» деген атпен 1961 жылы жарияланған. Олжас Сүлейменовтің ақындығын мойындата білген поэмасы «Адамға табын, жер, енді» деп аталады. Бұл поэманы да ақын 1961 жылы жариялайды. Біз осы мақаламызда жарыққа шыққан кезден бастап түрлі сынға ұшыраған поэманың қазақша нұсқасын түпнұсқамен салыстырып, кемшіліктері мен жетістіктерін саралауды мақсат еттік.
Олжас орыс тілді ақын. Ақын шығармалары көптеген тілдерге аударылғаны белгілі. Ол шығармаларын орыс тілінде жазады. Соған қарамастан ақынның поэзиясынан дала елінің рухы,мәдениеті мен тарихы, дәстүрі мен салты анық көрініп тұрады. Ақын шығармаларының көбі белгілі бір тарихи оқиғаға арналады. Мысалы, «Адамға табын, Жер, енді» поэмасын ғарышты тұңғыш рет бағындырған космонавт Юрий Гагариннің ерлігіне арнады. Поэма өзіңің көркемдігімен,сыршылдығымен дараланады. Өткен ғасырдың айтулы оқиғасын мақтанышпен жырлайды. Бұл поэма дүние жүзі халықтарының тілдеріне аударылды. Өзінің көркемдік бағасын да алған шығарма. Ақынның осы поэмасының арұасында қазақ елі көптеген мемлекеттерге танылды. Поэма эмоциялық тебіреніске толы, сыршылдығы зор, ой қазынсы мол болуымен ерекшеленеді.
Олжас Сүлейменовтің осы поэмасын қазақ тіліне Қадыр Мырза тәржімалаған.Қадыр Ғинаятұлы Мырзалиев, Қадыр Мырза – ақын, қазақ елінің халық жазушысы. Аударма ісінде М. Овидий, Руми, В. Гюгю, Г. Гейне, М. Лермонтов, С. Есенин, Я. Райнис, Л. Родари, Р. Ғамзатов, Э. Межелайтис, К. Кулиев өлеңдерін, Ш. Петефинің жыр жинақтарын қазақ тіліне аударған. Қадыр Мырза Әлі ағамыздың жары Салтанат Мырзалиева берген бір сұхбатында ақын аудармаларының өзі он бір томдай болып қалады деген. Яғни, Қадыр аға аудармада өзіндің қолтаңбасын қалыптастырған көркем аудармашы екендігі анық.
Гиви Гачечиладзенің толғамы бойынша, «аударма – түпнұсқаның бейнесі, осыған орай, түпнұсқадағы болмыстың бейнеленуі. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы; шығарма арқауы – шындық». Осындай шындықтар жазылған поэманы қазақ тіліне аударуда Қадыр Мырза аудармашылық шеберліктің үлгісін көрсете білген. Ақын Қадыр Мылза Әлидің: «Ақын атаулының бір жанды жері – тіл болса, Екінші жанды жері – тарих» деген қанатты сөзі бар. Яғни, аудармашы осы поэманы кездейсок ала салоп, аудармағаны белгілі. Олжастың бұл поэмасының маңыздылығын, ерекшелігін түсіне отырып тәржімалағандығын байұаймыз. Аударманың тілі жатық, ойы оралымды, түпнұсқаның идеясын толық бере білген. Аудармашының дарындылығы оның бейнелеп отырған өмір көріністері мен құбылыстарына авторша қарап, авторша толғанып, қаламды авторша сілтеумен өлшенетіндігі белгілі жайт. Бұл жайтты аудармашы түсініп, көркем аударма жасаған.
Белгілі аудармашы,ақын В. Жуковскийдің:
«Переводчик прозы – его раб, переводчик поэзии – его соперник» деген әдемі пікірі бар. Осы пікірді біз Қадыр ағамыздың аудармаларынан анық көре аламыз.
Ойымызды нақтылау мақсатында түпнұсқамен аударма нұсқаны салыстырып көрейік.
Түпнұсқа:
...Разгадай:
Почему люди тянутся к звездам! Почему в наших песнях
Герой – это сокол! Почему все прекрасное, Что он создал,
Человек, помолчав. Называет – Высоким! [9]
Аударма:
… Неліктен
Жуық жұлдыз ұран бізге? Неліктен
Жыр арқауы – қыран түзде? Неліктен
Сұлулықтың асқақ бәрі? Неліктен?
Жауап бере жырауды ізде! [10, 233]
Аударманы талдай отырып, түпнұсқа 7 жолдан, ал аударма 8 жолдан тұратынын айқын көруге болады. Аударма сөзбе-сөз емес, еркін түрде жасалған. Түпнұсқада «почему» сөзі 3 рет айтылса, аудармада «неліктен» сөзі 4 рет қайталанып,
оған сәтті табылған эквивалент болып тұр. Бұл авторлық стиль, яғни, автордың таңдаған әдісі десек те болады. Аудармашы мұны аудармада сәтті сақтай білген. «тянуться к звездам» дегенді «жұлдыз ұран бізге» десе, «песня» – «жыр» болып еркін аударылса да, орынды деп есептейміз. Ал соңғы 2 жолына келетін болсақ, аудармашы толығымен еркіндікке бет бұрған.
Түпнұсқа:
Хорошо в тёплом небе апрельскою ранью, Хороши облака.
Вид у неба хорош.
Но представишь нечаянно глушь мирозданья, Бесконечность
И скроешь улыбкою дрожь. [9]
Аударма:
Сәуірдің сұлу таңы: Алдайды нұр.
Аспанға,
Ақша бұлтқа қанбайды қыр. Әлемнің шексіздігі
Еске кенет Түсті ме?
Зәре құтың қалмайды бір… [10, 234]
Түпнұсқа мәтіні 6 жолдан құралса, аударма 8 жолдан тұрады, яғни, аударма еркін жасалған. Автор түпнұсқада «хорошо» деп, аспан, күн ді жақсы екен деп берсе, аудармада ол нақты «сәуірдің сұлу таңы», «алдайды нұр, ақша бұлтқа қанбайды қыр» деген екен. Еркіндік аударманың әр жолында байқалады. «Бесконечность» – «әлемнің шексіздігі, еске кенет, түсті ме? Зәре құтың қалмайды бір» деп басқаша аударылған. Түпнұсқада жоқ сұраулы сөйлем, аудармада сұрау түрінде берілген. «дрожь» қазақша «діріл» болса, аудармада «зәре-құт» деп қолданылған. Екеуінің семантикалық реңктері әр түрлі екенін ескерген жөн болар.
Түпнұсқа:
Я влюблен в Красоту.
Я мечтал о ней сотни веков. Пришивался к кресту.
Возносил и сносил богов. Я создал эти реки
И ветер швырнул в моря. Ты, Земля,
Поклонись Человеку, Твой бог – Я. [ 9 ]
Аударма :
Ғашықпын,
Сұлулыққа ғашықпын мен.
Сұлулық қымбат маған ашық күннен. Сол үшін,
Өзім мақтап, Өзім даттап,
Миын да жаратқанның ашыттым мен. [10, 238]
Аударма толығымен еркін жасалған. Өлең жолдары бір-біріне сәйкес болғанымен де, эквиваленттілік жағынан бөлек туындылар. Аудармада қандай да бір түпнұсқада жоқ ырғақ бар.
«Ғашықпын, ғашықпын мен» деген сөздер сол ырғақты тудырып тұрса керек. Аударманы оқығанда өлең махаббат тақырыбына жазылғандай әсер туындайды, ал негізінде түпнұсқа тақырыбы мүлде басқа. «Өзім мақтап, өзім даттап, миын да жаратқанның ашыттым мен» деген жолдар мағыналық жағынан түпнұсқаға сәйкес келмейді.
Түпнұсқа:
Я люблю тебя, жизнь. За весну,
И за страх, И за ярость.
Я люблю тебя, жизнь, И за крупное,
И за малость,
За свободу движений.
За скованность И за риск. Я люблю тебя, жизнь. [9]
Аударма :
Ғашықпын,өмір,саған, Көктем үшін, Қорқыныш үрей үшін, От дем үшін.
Ғашықпын,өмір,саған Азды көпті
Дәміңнің бұйырғаны, Жеткені үшін. [10, 245]
Түпнұсқа мәтіні өмірді сүю туралы жазылған. Аударма эквиваленттілігі жағынан да, семантикасы жағынан да сәтті. Аудармашы тарапынан біраз қосу жасалған, мысалы «ярость» сөзі «қорқыныш, үрей үшін, от дем үшін» деген сөздерден көруге болады. «За свободу движений, за скованность, и за риск» – «Азды көпті, дәміңнің бұйырғаны жеткені үшін» деп аударған. Сөздер мағыналық жағынан түпнұсқаға жақын. Автор өлең соңында «Я люблю тебя, жизнь» деп қайталауды жөн көрсе, аудармашы бұл жолды қоспаған екен.
Түпнұсқа:
Поздравляй нас, Гагарин, С победою!
Здорово!
Все цветы!
Все улыбки
Растроганной милой Земли! [9]
Аударма:
Құттықта, Гагарин дос, Мына бізді.
Мына Күн, Мына аспанды, Даламызды!
Тамаша гүл мұхиты, Шат күлкісі
Көңілі босаған Жер -анамыздың. [10, 266]
Түпнұсқа мәтіні тілге жеңіл оқылатын, құттықтау түрінде жазылған жолдар. Аудармада да осы құттықтау сезімі сақталған. Аударма шы «Поздравляй нас» дегенді екі түрлі жол ға бөліпті. «Гагарин дос» деп аудармада қазақ жұртының қабылдауына жақындатқан. Соңғы жолдарындағы «Земля» – «Жер-ана» деп сәтті қолданылған.
Қорытындылай келе, поэманы аудару кезінде Қадыр Мырза Әлі еркін аударма тәсілін қолданған. Аударма жеңіл әрі түсінікті аударылған.
Әдебиеттер
- Ахметов З.А., Национально-характерные черты языка поэзии Олжаса Сулейменова // В кн. О языке казахской поэзии. – А., 1977.
- Гусев В., Национальное, интернациональное – и общечеловеческое: об Олжасе Сулейменове и его «Глиняной книге» // В кн. Герой и стиль. – М., 1983.
- Бузаубагарова К.С., Стих Олжаса Сулейменова. – А., 1984.
- Диканбаева С., О стилистическом комплексе в творческом контексте О. Сулейменова // Сб. научных тр. – А., 1984.
- Толмачев Г., Повесть об Олжасе. – А., 1996.
- Ким Н.С., Эпидигматические отношения в языке и их реализация в русской художественной речи (на материале поэзии О.О. Сулейменова). – Таш., 2002.
- Жуминова А.Б., Тезаурус языковой личности поэта О. Сулейменова. – А., 2004.
- Сарсембаева А.Ж., Анафора в поэзии О.О. Сулейменова. – А., 2005.
- Сүлейменов О. Апрель 1961. Поэма. Посвящается Юрию Гагарину. Электронный ресурс.
- Сүлейменов О. Атамекен. Поэма. Аударған Қадыр Мырзалиев. – 1972.