Халықтың мақсатты топтарына жоғары және бірінші сұрыпты ұнды дәрумендер-минералдар кешенімен фортификациялаудың тиімділігін бағалау

Мақалада Ақмола, Жамбыл, Батыс және Оңтүстік-Қазақстан облыстары интернат мектептері, балалар үйінің тәрбиеленушілері және қызмет көрсету персоналының микронутриенттік статусын зерттеу берілген. Халықтың мақсатты топтарына, фолий қышқылы және темір жеткіліксіздігінің алдын алу жоспары бойынша, балалар үйі және басқа да ұйымдасқан ұжымдарда жоғары және бірінші сұрыпты ұнды дәрумендер-минералдар кешенімен фортификациялаудың тиімділігін бағалау көрсетілген.

Өзектілігі. Қазіргі денсаулық сақтауда ең маңызды проблемалардың ішінде бірінші орынды теміртапшылықты анемия (ТТА) алады. Теміртапшылықты анемиямен 2 миллиардтан астам адам зардап шегетіні көрсетілген. 74,7% ерте және 43,5% кейінгі неонатальды кезеңде шетінеген нәрестелер аналырында анемия анықталған. Еңбекке жарамдылық уақытын жоғалтуға себепші болатын барлық аурулардың ішіндеге теміржетіспеушіліктің үлесі2,4% тең [1,2].

Нәрестелік және аналық өлімнің жоғарғы деңгейі, балалардың физикалық және психикалық дамуының тежелуі, жұқпалы ауруларға, сыртқы орта факторларының зиянды әрекеттеріне, ауырлығы мен созылмалылығы әртүрлі потологияларға деген тұрақтылықтың төмен болуы ТТА-мен байланысты.

Анемияның аясында жиі потологиялық жағдайлар байқалады. Жалпы жағдайдың төмендеу себебіне ғана қауіп көрсетіп қоймай, онкологиялық потологиялар дамуы, жұқпалы аурулар қабылдағыштық, қоршаған ортаның зиянды факторларына деген төзімділіктің төмендеу қаупінің жоғарылауына да қауіп тигізеді. Жеке зерттеушілер теміртапшылықты анемияны өңеш обырының тәуекел факторы ретінде қарастырады. Гипоксиямен жүретін анемия іс жүзінде барлық аурудың, әсіресе тыныс алу жолдарының, қан айналым жүйесінің созылмалы ауруларының ағымын нашарлатады.

Теміртапшылықты анемия атап айтқанда дистрофиялық келесі кезеңдік атрофиялық шырышты қабат бұзылыстарымен асқазан патологиясымен қатар жүреді. Басқа жақтан темір, мыс, цинк, витамин В12, фолий қышқылы сияқты тағамдық компоненттердің сіңірілуі мен игерілуі ас қорыту процесстерінің бұзылуына байланысты асқазан-ішек жолдарының созылмалы қабыну аурулары ауыр анемияға әкеліп соғуы мүмкін. Өз кезегінде, микроэлементтер тапшылығы асқазан-ішек жолдарындағы шырышты қабаттың трофикалық бұзылыстарын нашарлатып, тұйық шеңбер түзеді.

Анемия жиі түрде темір, фолий қышқылы, В12 витамині және басқа да нутриенттер жетіспеушілігінің көрінісі болып табылады. Анемия дамуының ең көп таралған себебі биологиялық қолжетімді темір тапшылығы болып саналады, бірақ анемияның қан кету, инфекциялар, инвазиялар, генетикалық бұзылыстар немесе созылмалы аурулар сияқты себептері де белгілі. [4-9]

Әсіресе анемия балалар мен әйелдер денсаулығына қолайсыз әсерлер көрсетеді. Анемиямен ауырмайтын әйелдермен салыстырғанда ауыратын әйелдер арасында жиі жүктіліктің қолайсыз нәтижесі байқалады. Ауыр анемиямен ауыратын жүкті әйелдерде оттегі тасымалының бұзылысы босану кезінде елеулі қатер төндіруі мүмкін, әсіресе қатты қан кеткен жағдайда. Мұндай жағдайлар ананың, пренатальды және перинатальды сәби өлімінің маңызды себебі болуы мүмкін.

Анемия балалардың физикалық дамуы мен танымдық қабілеттерінің бұзылысымен, ересек адамдардың психикалық және физикалық қызметтінің нашарлауымен, инфекциялық ауру қаупінің жоғарылауымен және басқа бірқатар мәселелердің бұзылысымен байланысты. Темір тапшылығы мен анемия әлемдегі денсаулық сақтаудағы кең таралған проблемалардың біріне жатады, әсіресе, дамыған және өтпелі кезеңде тұрған мемлекеттерде. Бұл мәселе балалардың әл-ауқаты мен денсаулығының, әлеуметтік өмір мен экономиканың маңызды салдарына әкеледі. Ол танымдық қабілеттерге, физикалық төзімділіктің төмендеуіне, ауыр жағдайда өлім қаупінің жоғарылауына (әсіресе перинатальды шақта) әсер етеді. Бұл мемлекеттерде ана өлімі маңызды проблемалардың бірі болып табылады.

Бидай ұнының темірмен, басқа микроэлементтермен және витаминдермен байыту анемия мен микронутриенттер тапшылығының алдын алудың жақсы сынақталған әдісі болып табылады.

Осы тұрғыдан алғанда 2002-2007 жылы Қазақстанда кедейлікпен күрес бойынша Жапон фонды гранты есебінен және ЮНИСЕФ пен Азиялық даму банкімен ынтымақтастық барысында бидай ұнын фортификациялау бағдарламасы енгізілген. Қазақ тағамтану академиясы құрамына темір, мырыш, тиамин, рибофлавин, фолий қышқылы кіретін ұнды байытуға арналған премикс шығарды. Қазақстан аумағында шығарылатын бірінші және жоғарғы сұрыпты ұнды фортификациялау міндеттілігі туралы ҚР Заң баптары[10]және үкіметтің заң қаулысы [11] шықты. Ұн тарту комбинаттары ұнды байыту саласында тәжірибе жинап, 2007 жылы орта есеппен н тарту комбинаттары ұнды байыту саласында тәжірибе жинап, 2007 жылы орта есеппен Қазақстанда өндірілген 30% ұнды байытты.

Бірақ көрсетілген ҚР заңы 2007 жылы ұнды ҚР ерікті фортификациялау туралы 'ұнды байытуды тоқтатып, бұл фортификацияланған ұн көлемінің күрт төмендеуіне алып келді. 2009 жылы Қазақстан Республикасының территориясында шығарылатын [13] жоғарғы және бірінші сұрып ұндарын міндетті түрде фортификациялау туралы Заң баптары қалпына келтірілді. Дегенмен ережелердің болмауына байланысты ұнды фортификациялау туралы көрсетілген заң баптары толығымен орындалмай отыр.

Берілген жұмыстар нәтижесі бидай ұнын фортификациялау міндеттілігі жайында ҚР Үкіметінің заң қаулысына сәйкесінше өзгерістер енгізеді деп күтілуде.

Сондай-ақ, ҚР «Денсаулық және денсаулық сақтау жүйесінің жағдайы жайында» Кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасында өңдірілетін, экспортталатын, импортталатын барлық жоғарғы және бірінші сұрыпты ұн құрамына темір, мырыш, фолий қышқылы, ниацин, витами В1 және В2 кіретін витаминді-минералды кешенмен міндетті түрде құнарлануы тиіс екенін атып өткен жөн. ВОЗ бен көптеген мемлекеттер өтілі бойынша байытылған бидай ұнынан жасалған нан және макарон өнімдерін жүйелі түрде қолдану теміртапшылық анемия, фолий қышқылының, мырыштың, В витаминдер тобының жетіспеушілігінің жаппай алдын алудың қолжетімді және нәтижелі әдісі болып табылады.

Қазақ тағамтану академиясы жасаған ұлттық және аймақтық зерттеулердің көрсеткіштері фолий қышқылы, мырыш, ниацин, витамин В1 мен В2 жетіспеушілік қаупі жоғарғы топтарда теміртапшылық анемиясының көптеп таралғандығы туралы куәландырады.

Сонымен қатар республикамызда теміртапшылық жағдайы, фолий қышқылы, мырыш жетіспеушілік қаупі жоғарғы топтарда алдын алу шаралары бойыншавитаминді- минералды кешенмен байытылған жоғарғы және бірінші сұрыпты ұнның тиімділігіне баға беру жөнінде нақты деректер жоқ.

Мақсаты.

Ақмола, Жамбыл, Батыс, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы балалар үйі, сәбилер үйі және басқа да әкімшілік орындарда адамдардың мақсатты топтарында темір, мырыш, фолий қышқылы тапшылығының алдын алудағы витаминді-минералды кешенмен фортификацияланған жоғарғы және бірінші сұрыпты ұнның нәтижелілігін бағалау жолымен бидай ұнын фортификациялау бағдарламасының нәтижелілігін жоғарылату.

Материалдары мен әдістері.

Ақмола, Жамбыл, Батыс және Оңтүстік Қазақстандағы балалар тексерілген балалар үйінде, сәбилер үйінде, мектеп интернаттарында жұмыс жасайтын 15-49 жас аралығындағы әйелдер арасында анкеталық сұрау жүргізілді. Анкеталық сұрау анемия мен микронутриенттер жетіспеушілігі мен бидай ұнын фортификациялау мен сол ұннан жасалған тағамдарды пайдалану жөнінде жауапты адамдардың білімі мен икемін бағалау мақстаында жүргізілді. Мәліметтерді жинау жөніндегі бұл зерттеу 2013 жылдың қыркүйек-қазан айларында жүргізілді.

Көрсетілген контингенттерде микронутриенттер статусын бағалау үшін қандағы гемоглобин деңгейі, фолий қышқылы, ферритин, трансферрин мөлшерін анықтаған.

Биохимиялық зерттеу әдістері.

Қандағы гемоглобин мөлшерін анықтау.

Гемоглобиннің мөлшерін 0,1 г/дл дәлдікте өлшеу үшін (Гемокью™) гемоглобиннің өрістік талдауы қолданылды. 1 кестеде анемияны және оның деңгейлерін анықтауда қолданылатын санау деңгейлері берілген.

Ағзадағы темірді бағалау қан плазмасындағы ферритиннің концентрациясын өлшеу көмегімен жүргізілді.

Ферритин темір байланыстыратын маңызды ақуыз болып табылады, оның басты міндеті - ағзадағы темір қорын құрау. Қан сарысуындағы ферритиннің төмен мөлшері темір қорының аздығын көрсетеді, ал темір мөлшерінің жоғарылауы қан плазмасындағы ферритиннің мөлшерінің өсуімен көрсетіледі. 5 жасқа дейінгі балаларда 12 мкг/л, 5 жас және одан үлкен балаларда және репродуктивті жастағы әйелдерде 15 мкг/л төмен болса ағзадағы темір деңгейінің нақты сарқылуын көрсетеді [14].

Қан плазмасындағы ферритиннің мөлшері иммуноферментті әдіспен өлшенді. BioRad бақылау үлгілері әрбір табақта калибрлеу қисығын алу үшін қолданды. Дені сау адамның қан плазмасы сапаны бақылау кезінде этанол ретінде қолданылды, өлшеу дәлдігі мен өлшеу қателігін бақылауға мүмкіндік берді. Сапа бақылауында он үлгі қайталауы қолданылды.

Қан сарысуындағы С-реактивті белокты анықтау.

Ағзадағы темірді бағалау қан плазмасындағы ферритиннің концентрациясын өлшеу көмегімен жүргізілді. Бірақ сарысу ферритині организмдегі инфекцияға жауап ретінде концентрациясы жоғарылайтын өткір кезеңді реттегіш протеин болып табылады. Қате теріс мәнді болдырмау жолында қан сарысуындағы С-реактивті белоктың (СРБ) да мөлшерін өлшеу жүргізіледі. Егер қан сарысуындағы СРБ мөлшері 5 мг/л жоғары болса, ферритин құрам көрсеткіші темір деңгейін бағалауда қарастырылмайды. Қан сарысуындағы СРБ иммуноферментті әдіспен өлшенді.

Қан сарысуындағы трансфериннің мөлшерін анықтау Трансферрин - қан плазмасындағы ақуыз, темірдің тасымалдаушысы. Бауырдағы трансфериннің синтезінен кейін темірмен қанығуы орын алады. Трансфериннің қанығуы ағзадағы темірге байланысты. Темірден басқа трансферрин мырыш пен кобальтты байланыстыра алады. Трансфериннің талдауымен бауырдың функционалдық жағдайын бағалауға болады. Трансфериннің темірмен қанығуы қалыпты жағдайда 30%-ды құрайды. Абсолютті жағдайда қан сарысуындағы трансферрин - 2,0 - 4,0 г/л, әйелдерде қалыптыдан 10%-дан жоғары болып келеді. Трансфериннің деңгейі қарт адамдарда төмендеп, жүкті әйелдерде жоғарылайды. Жүктіліктің үшінші аптасында қан сарысуындағы трансфериннің концентрациясы қалыптыдан 50%-ға дейін жоғарылауы мүмкін. Қан сарысуындағы трансфериннің жоғарылауы - темір жетіспеушіліктің белгісі болып табылады. Сонымен қатар трансфериннің жоғарылауы эстроген, андроген, глюкокортикойдтар және де ауыздық контрацептивтерді қабылдағаннан болады.

Қан сарысуындағы трансфериннің төмендеуі созылмалы қабыну прцесінде, гемохромоторда, бауыр церрозында, күйік, қатерлі ісіктерде және де артық темір кезінде бақыланып отырады. Қан сарысуындағы трансфериннің мазмқны жасы мен жынысына байланысты №2 тізімде көрсетілген.

Қан сарысуындағы фолий қышқылының мөлшерін анықтау

Фолий қышқылының мөлшерін анықтау (18-20) флоросценция детекторы артып, қан сарысуындағы 5- метилтетрагидрофолат (5-МТНF) деңгейін анықтау арқылы жүзеге асырылады.

5-метилгидрофолотты анықтау әдісі, қандағы фолий қышқылының негезгісі, С18 бағандағы арнайы дайындалған хромотографиялық бөлуге негізделген, жылжымалы фазада ацитонитрия - фосфатты буферді пайдаланамыз.

5-МТГФ-ның көлемін анықтау 40 нг/мл ішкі стандартымен жүргізіледі. Концентрация талдаудың стандарты спектрофотометрлік әдіспен бақыланады.

Үлгідегідей қан сарысуын дайындау жоғары молекулалық компонент, аскорбин қышқылы бар рн 4,5 араластырамыз, су моншасы , жылдам салқындату қайнаған үлгіге орналастырамыз., содан соң сұйықтық хромотография ODS колонкасында айдалады. Сигналдардың қоздыру толқын ұзындығы 295 нм кезінде флоросценция фотоэлементінде тіркеледі.

Кесте 2 - қан сарысуындағы трансфериннің (15) мөлшері:

Кесте 3 - Қан плазмасында фолий қышқылының тапшылығын анықтау

Темір құрамына бидай ұнын спот-тест жүргізу

Темір құрамына бидай ұнын спот-тест жүргізудің мақсаты - Қазақстанда қолданылатын ұнның құрамында темірді анықтау. Темір споттық-сынақ тамақтануға оң болса, онда ол ұн бекіністі білдіреді.

Ұн темір үшін спот-тест - темір үшін ең сапалы әдіс болып табылады. Темірмен фортификатталған ұн және нан қиындылары темірді тексеру үшін қолданылады.

Орындау тәртібі.

Қолайлы тегіс байытылған ұн немесе нан үгіндісі, қасық, шағын базалық стакан немесе басқа тегіс обьектіні дайындаңыз. Бетіне жаңадан дайындалған

HCL/THIOCYNATE реагенті бірнеше мл тамшылатып, сонан соң сутегінің асқын тотығын бірнеше мл, диаметрі шамамен 1дюимге жеткілікті (2,5 см) ауқымын жібітіңіз. Бақылау жүргізу үшін кем дегенде 10 минут күту керек.

Егер ұнның құрамында темір болса, олар бетінде қызыл дақтар ретінде көрінеді. Егер құрамында темір аз болса, шағын нүкте ретінде көрінеді. Темір сульфаты үлкен көлемді дақтар ретінде тез көрінеді. Дақтарың тығыздығы темір бағалауға мүмкіндік береді.

Қорытындылар мен талдаулар:

Талқылау барысында 15-49 жас, балалар үйінде жұмыс жасайтын, Ақмола, Жамбыл, Батыс Қазақстандағы жағдайды анықтадық. Балалар үйінде, мектеп интернаттарда жұмыс жасайтын әйелдердің арасында анемия , темір тапшылығы анықталды.

Деректерді талдау ұлттық көрсеткіштерге қарағанда балалар үйінде фолий қышқылының тапшылығы белгіленген жоқ және фолий қышқылының тапшылығы аз болды.

Жалпы алғанда, өткен жылдағы зерттеу айқын және айтарлықтай айырмашылықтар берген жоқ. Тек ерекшелігі анемиямен жоғары сырқаттанушылық болды. Бұл негізінен БҚО-дағы балалар үйінің әлеуметтік қауіпсіздік жүйесіне қатысты. Сонымен қатар , бұл жерден алынған ұнның спот- сынаққа оң әлсіз немесе теріс болғаны анықталды. Осы және басқа да қоршаған ортаға және балалар жағдайына анемияның өсуіне үлес қосып отыр. Бұл мәселені жақсарту үшін ұн мен оның өнімдері назарға алынуы тиіс.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Gerrior S., Bente L., Hiza H. Nutrient Contentof the United States Food Supply, 1909-2000./ Home Economics Research Report No.56 United States Department of Agriculture // Center for Nutrition Policy and Promotion, Alexsandria, VA, USA: 2004.- 150 p.
2. Nalubola R. Food fortification. Developed countries / Enciclopedia of Human Nutrition.- 2^nd ed. /Ed. B. Caballero. - Amsterdam: Academic Press, 2005.- P.295-301
3. Centers for Disease Control and Prevention (CDC).// Morb. Mortal. Wkly. Rep.- 2008.- V.57.- N 1.- P.1710S-1716S.
4. Iron Deficiency Anemia: Recommended Guidelines for the Prevention, Detection, and Management Among U.S. Children and Women of Childbearing Age // Institute of Medicine. - 1993. - №7. - Р. 140.
5. Yip, R. 1994. Iron deficiency: Contemporary scientific issues and international programmatic approaches // Symposium: Clinical nutrition in developing countries. - Р. 1479-1490.
6. Report of the 2004 International Nutritional Anemia Consultative Group Symposium: Iron Deficiency in Early Life // Challenges and Progress. - Lima, Peru: 2004. - Р. 88-92.
7. Nutritional Anemia. Edited by Klaus Kraemer Sight and Life Press // Basel. - Switzerland: 2007. - Р. 414.
8. Закон Республики Казахстан от 8 апреля 2004 года № 543-II ЗРК «О качестве и безопасности пищевых продуктов».
9. Постановление Правительства Республики Казахстан от 7 июля 2005 года № 708 Об утверждении Правил обязательной фортификации (обогащения) пшеничной муки высшего и первого сортов, производимой на территории Республики Казахстан.
10. Закон Республики Казахстан от 21 июля 2007 года № 301-III ЗРК «О безопасности пищевой продукции».
11. Кодекс Республики Казахстан от 18 сентября 2009 года, № 193-IV 3PK «О здоровье народа и системе здравоохранения».
12. Methods of assessing iron status. In: /Iron Deficiency Anemia. Assessment, Prevention and Control // A Guide for programme managers. - UNICEF, UNU, WHO: 2001. - Р. 33-46.
13. Snow, C.F. Laboratory Diagnosis of Vitamin B12 and Folate Deficiency: A Guide for the Primary Care Physician // Arch Intern Med. - 1999. - №159. - Р. 1289-1298.
14. Jaroslav Chladek*, Ludek Sispera, Jifina MartinkovaHigh-performance liquid chromatographic assay for the determination of 5- methyltetrahydrofolate in human plasma.
15. Folic Acid Deficiency cut off points: moderate deficiency 1,3<3,0 ng/ml or µg/L; severe deficiency <1,3 ng/ml or µg/L. Source: "Medicine I. o. (2000) Dietary Reference Intakes: thiamin, riboflavin, niacin, vitamin B6, folate, vitamin B12, pantothenic acid, biotin, and choline. National Academy Press, Washington, D.C."
16. Cut off points for Folic Acid level in blood plasma: marginal level 3-6 ng/ml.; normal level >6 ng/ml. Source: T.Brody, Barry Shane “Folic Acid”. In: Handbook of Vitamins. Third Edition, edited by R.B.Bucker, J.W.Suttie, D.B.McCormick and L.J.Machlin. - New York: 2001. - Р. 427-462.