Алматы қаласының ауалық ортаның автокөліктік ластануын және тұрғындар денсаулығын гигиеналық бағалау

Мақалада алматы қаласының ауалық ортаның автокөліктік ластануын және тұрғындар денсаулығын гигиеналық бағалау нәтижелері көрсетілген. Қаланың әуа бассейні ластаушылармен қарқынды ластануда, осыған байланысты қала тұрғындары үшін үлкен қауіптілік тудыруда

Қаланың аурушаңдылық деңгейі ҚР салыстырғанда жоғары, әсіресе балалар арасында ( 1,7 есе). Оның құрылымында басым түскен аурулар тыныс жолдарының, зәр шығару жүйелерінің, асқорыту мүшелерінің, сүйек бұлшық ет жүйелерінің, жүйке жүйесінің аурулары болды.

Өзектілігі. Қазіргі қалаларда урбанизациялық үрдіс қарқынды даму үстінде, осының барлығы адамның денсаулығы мен тіршілік ортасына жоғары антропогендік жүктемінің пайда болуына әкеп соғып отыр. Бұндай жағдайларда қоршаған ортаның сапасы мен тұрғындар денсаулықтарының жағдайы арасында сандық байланыстарды орнату қиын болып табылады [1].

Қазақстан Республикасында ең ірі мегаполис Алматы қаласы болып табылады. 01.01.2015ж. тұрғындардың жалпы саны 1548,4 мың. адамды құрады. Бұл 01.01.2014 жылмен салыстырғанда 2,64% есеге жоғары екендігін көрсетіп отыр. Белгілі болғанындай қала қолайсыз метеорологиялық жағдайда болғанымен де ауа бассейініне зиянды тастамалардың көлемінің азайғандығына қарамастан қалада экологиялық жағдай жақсарар емес. Бұның өзін автокөліктің қосар үлесінің жоғарылағандығымен байланыстыруға болады [1, 2].

Осыған қарамастан, қаладағы орын алған медико- экологиялық мәселелер жеткілікті қарастарылмаған. Тек атмосфералық ауаның сапасымен байланысты туындаған аурулардың жекелеген топтары мен иммундық жеткіліксіздік бойынша зерттеу жұмыстары ғана бар [3-6].

Мақсаты. Алматы қаласындағы атмосфералық ауаның автокөліктік ластануына және оның оның тұрғындар денсаулығына әсерін гигиеналық бағалау.

Зерттеу әдістері мен көлемі Атмосфералық ауаның сапасы 2009-2013 жылдар аралығы бойынша 5 жыл көлемін ала отырып, «Қазгидромет» мәліметтері бойынша бағаланды. Нормативтік шама ретінде ШРЕК пен ауадағы ласаушы заттар концентрацияларының референттік мөлшері алынды. Тұрғындардың біріншілік аурушаңдылығы есеп беру барысындағы статистикалық мәліметтері бойынша зерттелінді.

Әдістері. Қауіп-қатерді бағалау әдістемесі, санитарлық- статистикалық әдіс.

Біздің тарапымыздан Қазгидромет мәліметтері бойынша 2009-2013 жылдардағы қаланың атмосфералық ауасының ластануы жөніндегі ретроспективтік ортажылдық мәліметтері талданды.

ДДСҰ ұсыныстарына сәйкес қауіп қатерді бағалау басым ластаушылар бойынша жүргізілді. Басым ластаушылардың арасында мөлшері 10 және 2,5 микроннан кем емес қалқыған заттар болды. Олар TSP қайта түрленуі бойынша >РМ10>РМ2,5 есептеу әдісі арқылы анықталынды. Қайта есептеу үшін түрлену көрсеткіштері қолданылды.

Канцерогенді емес әсердің даму қаупін сипаттау қауіптілік көрсеткіші мен қауіптілік индексін есептеу негізінде жүргізілді. Қауіптіліктің көрсеткші мен индексінің есебі Ресей нұқсаулығына Р2.1.10.1920-04. сәйкес жүргізіліп отырды.

Тұрғындардың аурушаңдылығы денсаулық сақтау жүйесінің ақпараттық жүйелерінің мәліметтері бойынша зерттелінді (12-нші қалып, жылдық) және сондай ақ 2009-2013 жылдар кезеңіндегі ҚР ДМ жыл сайынғы ресми статистикалық жинақтарының мәліметтері бойынша зерттелінді. Корреляциялық талдау Пирсон (r) жұп корелляция әдісі арқылы жүргізілді, яғни, бұндағы айырмашалықтары (p) жеткілікті түрде анықталынып отырды.

Нәтижелері. Алматы қаласының ауа сапасын бағалау 20092013 жылдар кезеңдері аралығында адам үшін қауіптірек болып табылатын, басым әсер көрсететін заттардың РМ10 және РМ2,5, NO2 және SO2 орта жылдық мөлшеріне зерттеу жүргізілді.

Зерттелінетін заттардың концентрациялары күкірттің қос тотығынан басқасы нормативтен жоғары деңгейде болды.

Біздің тарапымыздан (HQ) көрсеткіші бойынша канцерогенді емес әсер және (HI) қауіптілік индексі бойынша канцерогенді емес әсерлер анықталынды.

Атмосфералық ауаның басым ластаушыларының қауіптілік көрсеткішін есептеу нәтижелері көрсеткеніндей HQ (HQ≤1,0) 2009-2013 жылдар аралығында 1,5 - 3,53 дейінгі аралықтағы мөлшерді, яғни шекті деңгейден асатындығын көрсетті. Тыныс алу жолдарына басым әсер көрсететін химиялық қосылыстардың үйлескен әсерлерінің қауіптілік индексі шекті деңгейден асып отыр. (Яғни, 7,08 - 9,01аралығында), Осыған байланысты, Алматы қаласының тұрғындар денсаулығының канцерогенді емес қауіптілігінің даму мүмкіндігі жоғары екендігі анықталынды [7-9].

Алматы қаласының біріншілік аурушаңдылығы 2009-2013 жылдар аралығында оның деңгейінің 14,1%, екендігін, яғни 84461,3 À - 72527,8 À дейінгіні көрсетіп отыр. Дәл осындай көрсеткіш Қазақстан Республикасы бойынша да байқалуда.

Қала тұрғындарының біріншілік ауру деңгейі Республикаға қарағанда 15-16% жоғары екендігі байқалады. Қаладағы балалар аурушаңдылығы бүкіл Республика бойынша аурушаңдылық деңгейімен салыстырғанда 1,7 есе жоғары екендігі анықталды.

2013 жылы тұрғындар аурушаңдылығының негізгі себебі барлық аурулардан алып қарағанда (29412,1À), тыныс жолдарының аурулары басымырақ болды – 40,6%, басқа аурулармен салыстырғанда(4320,2 À) қан айналым жүйелерінің аурулары – 6,0%, басқа аурулармен салыстырғанда (2932,4 À) көз және қосалқы мүшелерінің аурулары – 4,0%, басқа аурулармен салыстырғанда (2773,0À) тері және тері асты жасушаларының аурулары – 3,8%, басқа аурулармен салыстырғанда (2622,9À) қан мен қан жасаушы мүшелерінің аурулары, иммундық жүйелерінің бұзылыстары – 3,6%. 5 сыныптық мәліметтерге барлық аурулардың 58,0% алды (сурет 1).

Автокөліктердің жүру қарқындылығы бойынша біз 2 ауданды алдық, яғни олар бақылау және тәжірибелік аудандар болды. Бақылау ауданында тыныс жолдарының, зәр шығару жүйелерінің, асқорыту мүшелерінің, сүйек бұлшық ет жүйелерінің аурулары, сондай ақ әртүрлі жарақаттар мен уланулар ең басым түскен аурулар болып табылды.

Тәжірибелік ауданда жетекші болып, тыныс алу, қан, асқорыту, қан айналым және жүйке жүйлеренің аурулары болды.

Балалар арасында аурушаңдылық деңгейі тәжірибелік ауданда 2013 жылы (1000 балаға шаққанда 1434,8 жағдай) бақылау мәнінен алып қарағанда жоғары болып табылды.(1375,8À). Балаларда тыныс алу жолдарының, қан, асқорыту мүшелерінің, тері және тері асты жасушаларының, жүйке жүйесінің аурулары көбірек кездеседі.

Жүйке жүйе және қан айналым жүйесінің аурулары әдебиеттердегі мәлиметтері бойынша көбінесе қаладағы автотранспорттық шу жүктемесімен байланысты [10-12].

Біздің тарапымыздан Алматы қаласының ауасында тікелей жұп коррелляциялық байланыстың жоғары көрсеткіші анықталынды. Қалқыған заттар мен тыныс алу жолдарының аурулары арасында (r=0,944-0,945, p=0,049), тері мен тері асты жасушаларының аурулары (r=0,840, p=0,23); SO2

концентрациялары мен қан айналым жүйелерінің аурулары арасында (r=0,841, p=0,132), қан мен қан жасаушы

мүшелердің аурулары (r=0,972, p=0,025); NO2

концентрациялары мен қан жасаушы мүшелердің аурулары арасында (r=0,721, p=0,215) екендігі анықталды.

Алынған мәліметтердің талдау нәтижелері келесі қорытындыларды шығаруға мүмкіндік берді:

1. Алматы қаласының тұрғындарына аэрогенді жүктемені анықтайтын жүктеме азоттың қос тотығының РМ10 и РМ2,5, қалқыған заттары болып табылады.
2. Қаланың әуа бассейні ластаушылармен қарқынды ластануда, осыған байланысты қала тұрғындары үшін үлкен қауіптілік тудыруда, бұны НQ = 3,53, көрсеткіші мен HI = 9,01 индексі дәлелдеп отыр.
3. Қаланың аурушаңдылық деңгейі ҚР салыстырғанда жоғары, әсіресе балалар арасында ( 1,7 есе). Оның құрылымында басым түскен аурулар тыныс жолдарының, зәр шығару жүйелерінің, асқорыту мүшелерінің, сүйек бұлшық ет жүйелерінің, жүйке жүйесінің аурулары болды.
4. Ауа бассейініндегі қалқыған заттар мен тыныс алу аурулары, тері және тері асты жасушаларының ауруларының арасында между концентрациями SO2 концентрациясы мен қан айналым жүйелерінің аурулары арасында, SO2 және NO2 және қан аурулары арасында тікелей жоғары коррелляциялық байланыс жоғары екендігі анықталды.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Акоев Ю.С., Балаболкин И.И., Бржезовский М.М. и др. Экология и здоровье детей. – М.: Медицина, 1998. - 384 с.
2. Неменко Б.А., Уважанова А.С. Накопление тяжелых металлов в волосах дошкольников в условиях крупного города // «Современные проблемы экологии человека в Республике Казахстан». /Матер. междун. конф. – Алматы: 1995. - С.138-140.
3. Бейсембаева У.Т., Сайлауова К.С., Есенгараева З.Б. Динамика распространенности атопического дерматита. Здоровье семьи – ХХI век. Материалы ХVI Международной научной конференции, 27 апреля – 4 мая 2012, Венгрия: в 2 частях / под ред. А.Я. Перевалова; Перм. гос. мед. академия; Урал. регион. центр питания. – Ч. 1. – Пермь: ИПК «От и ДО», 2012. - С.39-42.
4. Лучанинова В.Н. Комплексная оценка состояния здоровья детей на фоне техногенной нагрузки // Российский педиатрический журнал, 2004. - №1. - С.29-33.
5. Brown, K. Effect of zinc supplementation on childrens growth: a meta-analysis of intervention trials /K. Brown, J. Peerson, L. Allen //Bibl. Nutr. Diet. – 1998. – 54. – Р. 76-83.
6. Онищенко Г.Г., Новиков С.М., Рахманин Ю.А., Авалиани С.Л., Буштуева К.А. Основы оценки риска для здоровья при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду. - М.: Медицина, 2002. - 408 с.
7. «Руководство по оценке риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду», Р2.1.10.1920-04. - М.: Медиа-Пресс, 2004. - 116 с.
8. Кенесариев У.И., Бекшин Ж.М., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К., Ержанова А.Е. Риск развития неканцерогенных эффектов в зависимости от уровня загрязнения воздушного бассейна городов Республики Казахстан пылевыми частицами РМ10 и РМ2,5. Материалы XI Всероссийского съезда гигиенистов и санитарных врачей: Том 1. – Под редакцией академика РАМН профессора Г.Г.Онищенко. М. - Ярославль: Изд-во «Канцлер», 2012. - С. 326-328.
9. Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К., Ержанова А.Е. Оценка риска развития смертности в городах Казахстана от загрязнения атмосферного воздуха взвешенными частицами РМ2,s. Здоровье семьи - ХХІ век. /Материалы XVI Международной научной конференции. 27 апреля - 04 мая 2012 года. Венгрия: в 2 частях / под ред. А.Я. Перевалова; Перм. гос. мед. академия; Урал. регион. центр питания. - Ч. 1. - Пермь: ИПК «ОТ и ДО», 2012. - С.146-148.
10. Самодурова Н.Ю. Гигиеническая оценка риска здоровью населения при воздействии приоритетных физических факторов окружающей среды. Автореферат дисс…, к.м.н.: 14.02.01 - Гигиена. - М., 2012. - 189 с.
11. Самодурова Н.Ю. Фактор риска развития болезней детского населения г.Воронежа в условиях акустического дискомфорта. // Вестник ВГУ. Серия. Химия. Фармация. Биология, 2012. - №1. - С. 140-142.