МақалаДа қарым-қатынастың жемістілігінің кепілі болып табылатын күрДелі іс-әрекеттің түсінікті болуы мәселесі қарастырылған. Өйткені қазіргі, бәсекеге қабілеттілік негізгі қасиеттерДің бірі болып тұрған кезеңДе, іс-әрекеттің әріптеске түсінікті болуы өте маңызДы. Іс-әрекеттің берілгенДері мен мақсаты арасынДа байланыс болса, онДа мақсатқа жетуге боДы. МақалаДа осынДай байланыстытың мақсаттың не екенДігі айқынДау мен іс-әрекеттің Дұрыс жоспарлануы екенДігі көрсетілеДі. Жоспарлау жолы ұсынылаДы.
Адам қоршаған ортамен қарым-қатынассыз өмір сүре алмайды. Қоршаған ортаның қарым-қатынас барысында жасаған іс-әрекетінің нәтижесі, яғни, осы нәтиженің адамға жасайтын тікелей әсері белгілі, үйреншікті болуы мүмкін. Бүл жағдайда әсерге жауап ретіндегі іс-әрекет бірден анықталынып іске асырылады.
Екінші жағдайда, қоршаған орта жасаған іс-әрекет нәтижесі адамға түсініксіз, оның адамға қандай әсер ететіндігі белгісіз болып келеді де, оның дүниетанымының жүйелілігін бүзады. Осы арқылы, жүйелілікті қалпына келтіретін, және ол үшін айтарлықтай күш-жігер жүмсауды қажет ететін және мақсат анықтау, іс-әрекетті жоспарлау мен орындау бөліктерінен түратын (), күрделі іс-әрекет жасауға адамды мәжбүрлейді.
Кез келген күрделі іс-әрекеттің жемістілігі, оның қаншалықты түсіне отырып орындалатындығына, ал орындалатын іс-әрекеттің қаншалықты түсінікті болғандығы, оның іске асырылу жоспарының сапасына тікелей байланысты. Сондықтан үсынылып отырған мақаланың мақсаты – күрделі іс-әрекетті жоспарлау әдісін үсыну. Әдістің іске асырылуы нақты мысал арқылы көрсетілген.
Мақсат анықтау. Мақсат анықтау, өте күрделі операция. Ол, міндетті түрде, бағдарлық негізден басталады. Ал бағдарлық негіз, ең алдымен, жасалынған әсерге елігу түрінде көрінеді. Елігу, өз ретінде, түсініксіз, көмескі мүқтаждықтың пайда болуына алып келеді. Мүқтаждық күшейе келе, түсінікті болған соң, іс-әрекет ықыласына айналады. Іс-әрекетке ықылас білдіру – не нәрсенің мазалайтыны, қандай мүқтаждық бар екенін, оны қандайіс-әрекет арқылы қанағаттандыруға болатынын, біреуге айту немесе жазбаша түрде сипаттай алуды білдіреді.
Іс-әрекетке ықылас білдіру, әлі де болса, осы іс-әрекеттің орындалатынын білдірмейді. Адам көп іс-әрекетке ықылас білдіруі мүмкін. Бүл жағдай, адам сол іс-әрекеттің бәрін орындай береді деген сөз емес. Олай болса, іс-әрекетке ықылас білдіру, осы іс-әрекетке итермелейтіннің не нәрсе екенін білу деген сөз.
Ықылас адам іс-әрекетінің мүддесіне, онан соң мақсатына, айналудан бүрын, осы іс-әрекетке итермелейтін нәрсе дүниетанымдық түрғыдан жан-жақты бағаланады. Мақсатты таңдау мен негіздеуге қатысты айтарлықтай ойлау жүмысы атқарылады.
Ойлау барысында көбінесе үйлесімсіз мүдделер түйісіп қалады. Арасынан біреуі таңдалынуы тиіс қарама-қарсы, үйлеспейтін мүдделердің түйісуі, мүдделер күресі деп аталады. Мүдделер күресі, күреске байланысты қиындық, байып пен сезім негіздемелерінің бірін таңдауда, өз мүддесі мен қоғамдық мүдденің бірін таңдауда, күшті болады. Бүл
“ABCD-ның периметрі табылады” DN – ADC бүрышының бисс қиындық, әсіресе, қарым-қатынастар жүйесіндегі шиеленіс жағдайында барынша күшейеді.
Мүдделер күресі, біріншіден, адамның ықыласты мақсатқа айналдыру қабілетінің көрсеткіші болып табылады. Екіншіден мүдделер күресі, адамның күш-жігер жүмсау, мақсаттың іске асуы немесе аспауына байланысты жауапкершілікті сезіну қабілетінің бар екенін көрсетеді. Мүдделер күресі барысында мүдделердің біреуін таңдау туралы шешім қабылданады да, таңдалған мүдде іс-әрекет мақсатына айналады. Яғни қоршаған ортамен қарым- қатынас барысында шешім қабылдау - іс-әрекетке ықылас білдірілген іс-әрекет мүдделері жиынтығынан белгілі бір мүддені басқаларынан оқшаулауды, осы арқылы мақсаттың нақты бейнесін қүру деген сөз.
Жоспарлау. Жоспарлау төмендегі мақсатты іс-әрекеттің жалпылама алгоритмі (МІЖА) негізінде іске асырылады. МІЖА:
- Жоспарлауға қажетті бастапқы берілгендерді анықтау.
- Бастапқы берілгендер мен мақсат арасында байланыс бар немесе жоқ екендігін анықтау.
- Анықталған байланысты табиғи тілде жазу.
- Табиғи тілде жазылған байланысты арнайы,
алгоритмдік тілге аудару.
- Алгоритмді программалық тілге аудару.
- Программаны орындауға даярлау.
- Программаны іске асыру.
- Нәтиженің мақсатқа сай екенін тексеру.
- Нәтиже мақсатқа сай болған жағдайда 13-қадамға өту.
- Нәтиже мақсатқа сай болмаған жағдайда, қатенің қай жерде кеткенін анықтау.
- Қатені жөндеу.
- 1-қадамға өту.
- Жоспарлауды аяқтау.
Әрине, бүл алгоритмдегі “алгоритмдік тіл” және “программалық тіл” сөз тіркестері дәл мағынада емес, табиғи тілде сипатталған пікірлерді жалпылау мен нақтылау тілдері мағынасына пайдаланылатыны түсінікті.
Төменде келтірілген мысалда МІЖА-ның математикалық есепті шешу жоспарын қүруда қалайша пайдаланылатыны көрсетілген.
Мысал. Параллелограммның табан бүрышының биссектрисасы, оның табанын a және b бөліктерге бөледі. Параллелограммның периметрін табу керек.
Әрине, жоспар қүру оның мәтінін үғынудан, яғни не берілгенгін, нені табу керек екендігін анықтап, оны стандартты қүрылымда жазудан басталады.
Мәселе мәтінін үғыну, оның шарты мен түжырымын жіктеп, бөліп алуды білдіретіні түсінікті. Мәселе мәтіні қысқаша, схемалық түрде жазылады:
“ABCD - параллелограмм.
rирсасы. АN=a. NB=b”
Яғни мәселенің мағынасы кеңіді. ABCD-ның периметрін табудың қажетті және жеткілікті шарты алынды.
Жоспар қүрудың екінші кезеңі, қандай жолдың таңдалынып алынғанына байланысты. Дәстүрлі түрде, әдетте, мәселе синтетикалық әдіспен шешіледі:
ABCD параллелограммының N нүктесінен AD-ға параллель NМ кесіндісі жүргізілсін. Онда DN кесіндісі ANМD параллелограммының диагоналы болады. Сонымен бірге, DN диагоналы ADМ және ANМ бүрыштарының
дықтан.
- DN кесіндісі АNMD параллелограммының диагоналы. Қарама^арсы төбелерДі қосып тұрғанДықтан.
- АNMD – ромб. DN биссектрисса болғандықтан.
- DA = АN =a. АNMD ромб болғандықтан.
- р=2a+2b+2a = 4a+2b. Периметр анықтамасы бойынша.
Сонымен, қоршаған ортамен қарым-қатынас барысында дүрыс орындалуы әдетке, яғни мұқтаждыққа айналуы тиісті бұл алгоритмнің орындалуы барысында:
- 6, 8, 10, 11 қадамдар адамның өзіндік рефлекциясына жол ашады. Адамды өмір бойы білім алуға мәжбүрлейді.
Нәтижесінде өз іс-әрекетін негіздей отырып түсіне және басқаларға түсіндіре алатын, қазіргі кездегі бәсекеге қабілетті адам қалыптасады.
- 1,2 қадамдардың дүрыс орындалуы, жоспарланатын іс- әрекеттің түсінікті болуына алып келеді. Адамдар іс-әрекетті түсіне отырып еңбек орындайтын болады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Әмірбекұлы А. Оқу процесін оптимальді-әдістемелік басқару негіздері. - Шымкент: Қ. А.Яссауи атындағы ХҚТУ, 1999. -140 б.