Мақалада Оңтүстік Қазақстан облысында өсетін Artemisia turanica өсімдігінің сандық көрсеткіштерін анықтау нәтижелері көрсетілген. Тауарлық талдау нәтижесінде сандық көрсеткіштері: ылғалдылығы, жалпы күлі және 10% хлорсутек қышқылында ерімейтін күлі анықталды.
Дәрілік шикізаттармен емдеу адамзаттың назарын бұрынғы заманнан-ақ өзіне аударған. Өсімдік шикізатынан жасалған дәрілік заттар жаңа заманның рационды терапиясының негізі болып табылады.
Өсімдік организміне түсетін минералды заттар макроэлементтер бұл элементтердің күлдегі мөлшері пайыздың жүздік үлесімен есептеледі, микроэлементтер олардың күлдегі мөлшері пайыздың мыңдық үлесімен есептеледі.
Минералды элементтердің өсімдік организмі үшін және адам организмі үшін де үлкен маңызы бар, себебі өсімдіктер минералды заттардың негізгі жеткізу көзі болып табылады [ι].
Соңғы кездері микроэленттер қан аурулары мен қатерлі ісік тәрізді ауыр дерттерді емдеуде едәуір үлес қосып келеді. Осы мақсатта дәрілік өсімдіктерді қолданудың маңызы ерекше зор, себебі дәрілік өсімдіктердің галендік препараттарын қолданғанда олардағы фармакологиялық белсенді заттардың емдік қасиеті ондағы микроэлементтер әсерімен сәйкес болуы мүмкін [2].
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысында өсетін Artemisia turanica өсімдігінің өзі екендігін анықтау мақсатында жер үсті бөлігінің ылғалдылығын, жалпы және 10% хлорсутек қышқылы ерітіндісінде ерімейтін күлін зерттеу.
Материалдар мен зерттеу әдістемелері. Дәрілік өсімдік шикізатының ылғалдылығы мен күлін Мемлекеттік Фармакопеяның ( ГФ ХІ) талаптарына сейкес жүргіздік. Ылғалдылығын кептіргіш шкафта 100-1050С-да жүргіздік, ал жалпы күлін және 10% хлорсутек қышқылы ерітіндісінде ерімейтін күлін муфельді пеште 5000С-да анықтадық.
Нәтижесі. Дәрілік өсімдіктердегі минералды заттардың жалпы мөлшерін шикізат анықталады. Осы мақсатта «жалпы күлі» және «10% хлорсутек қышқылы ерітіндісінде ерімейтін күлі» деп ерекшеленеді. Жалпы күлі деп өсімдікті өртеуден кейінгі қалған жалпы күл қалдығын айтады. Күлінің 10% хлорсутек қышқылы ерітіндісінде ерімейтін бөлігі кремнеземді деп аталады да өсімдіктің шаңдану деңгейін немесе топырағынан толық тазармағанын көрсетеді. Осы кезде қышқыл ерітіндісінде қалған барлық күлі өсімдіктің табиғи күлі болып есептеледі және де осы күлдің құрамына қарай өсімдіктің макро- және микроэлементтер көзінің сапасына баға беріледі.
Макроэлементтерден табиғи күлінде әдетте калий басым болады, оның үлесінің мөлшері барлық күл мөлшерінің 50%-ын құрайды. Микроэлементтер құрамы әр түрлі және де күлінде табылған сирек кездесетін элементтер жиналған өсімдіктердің өскен топырағының өздігінен индикаторлары болуы мүмкін.
Дәрілік өсімдік шикізатының ылғалдылығы анықтау құрамындағы гигроскопиялық ылғалдылық әсерінен ұшқыш заттарды тұрақты массаға дейін кептіру жеткен уақытынан бастап есептеп 2 сағатқа барысында анықтайды. Дәрілік өсімдік шикізатын 10 қалдырдық. Біріншілік шикізатты есептеу 2 сағаттан мм өлшеммен майдалап, араластырып ±0,01 г соң жүргізілді. Кептіруді тұрақты массаға дейін дәлдікпен аналитикалық таразыда 3-5 г өлшеп жеткіздік. Тұрақты масса, 2 рет кептігіш шкафта 30 алынды. Әр бір өлшеніп алынған шикізатты мин кептіріп 30 мин эксикаторға қойған кездегі кептірілген және қақпағымен бірге өлшенген бюксе айырмашылығы 0,01г артық болмауы тиіс [3,4] салып алдын ала 100-1050 С қыздырылған кептіргіш шкафқа қойдық. Кептіру уақытын 100-1050 С-ға қайта m - кептіргенге дейінгі масса шығыны, граммен; mɪ - кептіргеннен кейінгі масса шығыны, граммен. Қорытынды нәтижесін шығару үшін екі қатарлас өлшемнің орташа арифметикалық мәнінің он бөлік пайызбен есептелген мәні алынды.
Кесте 1 - Ылғалдылықты анықтау
|
№ |
Бюкс салмағы |
Шикізат салмағы |
Кептіргенге дейінгі бюкс пен шикізат салмағы |
2 сағаттан соң салмағы |
30 мин соң салмағы |
30 мин соң салмағы |
Кептіргеннен кейінгі шикізат салағы |
|
ɪ |
28,7653 |
3 г |
31,7653 |
31,4622 |
31,4713 ~ |
31,4713 ~ |
2,706 |
|
2 |
28,7175 |
5 г |
31,715 |
33,3321 |
33,3247 |
33,3247 |
4,6072 |
Дәрілік өсімдік шикізатының ылғалдылығы оның негізгі сандық көрсеткішін, құрамын сипаттайды.Дәрілік өсімдік шикізатының ылғалдылығы тиісті мөлшерден жоғары болмауы тиіс себебі сақтау барысында оның негізгі құрамының өзгеруіне алып келеді.
Дәрілік өсімдік шикізатында негізгі жалпы күлін және 10% хлорсутек қышқылы ерітіндісінде ерімейтін күлін анықтайды.
Жалпы күлі ерімейтін қалдық, дәрілік өсімдік шикізатын 500 0С-да жаққанан кейінгі салмағы. Қалдық күлінің орташа көрсеткші 4,3% құрады. Ол минералды заттарды және өсімдік құрамындағы минералды қоспалардың (құм, жер, майда тастар) жалпы мөлшерін көрсетеді .
Туран жусан құрамында макро- және микроэлементтер ( кальций, кремний, алюминий, темір, магний, кобальт, мырыш, молибден, хром) бар.
Дәрілік өсімдік шикізаты құрамындағы жалпы күлін анықтау формуласы пайызбен (Х):
|
ɪ m • 100 ∙100 m • (100 - W у |
|
|
mɪ -күлдің массасы граммен; пайызбен. |
m2—шикізаттың массасы граммен; W—шикізаттың кептіргендегі масса шығыны |
Кесте 2 - Күлін анықтау
|
№ |
Тигельдің тұрақты массасы (г) |
Тигелдің массасы шикізатпен (г) |
Шикізаттың массасы (г) |
Тигельмен күлдің массасы (гĵ |
Күлдің массасы (г) |
|
1 |
20,2339 |
23,2639 ' |
3,00 |
21,2844 |
1,0205 |
|
2 |
19,7507 |
24,7507 |
5,00 |
21,8632 |
2,1125 |
Хлорстек қышқылында ерімейтін күл – бұл 100 г шикізатқа есептегенде сульфат немесе жалпы күлді бөліп алғаннан кейінгі қалған қалдық. Жалпы күлді анықтағаннан кейін тигельдегі қалдыққа 15 мл су және 10 мл хлорсутек қышқылын қосады, тигельді заттық шынымен жабады, қоспаны абайлап 10 мин бойы қайнатады, содан кейін суытады. Күлсіз сүзгімен
Хлорсутек қышқылында ерімейтін күлді анықтау формуласы: сүзеді, сүзіндінің рН-ы бейтарап мәнге ие болғанша ыстық сумен жуады, кептіреді, содан кейін қызарғанша күйдіреді, эксикаторда суытады және өлшейді. Күйдіруді тұрақты массаға дейін жүргізеді. Соңғы екі өлшеулер массаларының айырымы 1 мг-нан артық боламуы тиіс [3,4].
х- хлорсутек қышқылында ерімейтін күлдің мөлшері; с-күлдің массасы; b-жалпы күлдің массасы.
Кесте 3 - Туран жусанының сандық көрсеткіштері
|
№ |
Сандық көрсеткіштер |
Нәтижесі |
|
1 |
Ылғалдылығы |
10% көп емес |
|
2 |
Жалпы күлі |
5% көп емес |
|
3 |
10% хлорсутек қышқылында ерімейтін күлі |
0,5% көп емес |
Жүргізілген тәжірибелік жұмысты қорытындылай келе, негізгі мына мәселелер анықталды:
1. Туран жусан өсімдігінің ылғалдылығы, жалпы күлі мен 10% хлорсутек қышқылында ерімейтін күлі анықталды.
2. Туран жусан өсімдігінің ылғалдылығы 9,7 -7,75 %, сондықтан қалыпты көрсеткіш 10 %-дан көп емес деп ұсынылады, жалпы күлі 3,5 - 4,3 % , қалыпты көрсеткіш 5 %-дан көп емес деп ұсынылады, 10 % хлорсутек қышқылында ерімейтін күлі 0,17 - 0,07 % , қалыпты көрсеткіш 0,5 %-дан көп емес деп ұсынылады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
- Лекарственные растения Казахстана и их использование. — Алматы: Ғылым,1996.
- Растительные ресурсы СССР, цветковые растение, их химический состав и использование семейства Asteraceae. – М.: Наука,1993.
- Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т.2. / Под.ред. А.У.Тулегеновой. -1-е изд. – Алматы: Жибек жолы, 2009. - 804 с. – ISBN 978-601-7152-43-7
- Госудаственная фармакопея СССР: вып.2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье/ МЗ СССР.-11- е изд.,доп. - М.: Медицина, 1987. - Т І,ІІ. - С.24-25.