Мақалада қалалық автотранспорт жүргізушілеріне әсер ететін токсикалық заттар – көміртек оксидінен, көмірсутектен, құрымдардан, азот оксидінен, қорғасыннан және т.б заттардан тұратын қозғалтқыштан өңделген газдар. Жүргізушілердің ағзасына әсер ететің осы заттардың мөлшерін төмендету үшін бірқатар алдын алу шараларын дайындау қажеттігі туып отыр.
Қалалық автокөлік кабинасындағы ауанын негізгі токсикалық заттармен ластану көздері - олар қозғалтқыш, картер, карбюратор, бензобак, жол бойындағы ауа, жүк және жолаушылар. Басты ластаушы заттар болып автобустан шығатын қозғалтқыш газдары жолаушы тасымалдауда кабинаға түсетіні еш күмәнсіз. Сонғы 10 жылдықта автокөлік тұрғын жерлердегі ауанын басты ластаушы көзі болып табылады. Жұмыс зонасындағы ауада көмірсу оксидінін, азот диоксидінін, күкірт және күйенін ШРЕК- тен 3-6 есе жоғары екені анықталды. *1+
Сондықтан жүргізушілердін жұмыс зонасындағы ауанын ластануын төмендету өзекті бір мәселеге айналып отыр. Салыстырмалы түрдегі токсикалық заттардын аздаған концентрациясы, басқа да өндірістік факторларды қоса алғанда, жүргізуші организміне теріс әсерін тигізеді және қозғалыс қауіпсіздігін төмендетеді. Атап айтқанда, жүргізушілердін кабинасын ластайтын басты компоненттер көп ағымды, оларға қозғалтқыштан шығатын газдар олар әртүрлі заттардан құралады, сондықтан оларды шартты түрде бірнеше топтарға бөлуге болады. Біріншіден, көмірсу құрамды өнімдер-( көмірсу тотығы, көмірсутек, күйе) жанармайдын толық жанбауынан пайда болады, нәтижесінде концентрациянын жоғарлауы болады. Екіншіден, азот тотығы өнімдері,олардын пайда болуынан, қозғалтқыш цилиндріндегі жоғарғы қысым мен температуранын жоғарылауын туғызады. Үшіншіден, жанармайдын әртүрлі қоспалары мен қалдықтары – ( қорғасын тотығы, барий, күкірт, меркаптан т.б.).Қалалық автокөлік кабинасындағы токсикалық заттар зерттеу кезінде ШРЕК-тен жоғары екені анықталды.
Атмосфералық ауанын көбінесе ластануы дизельді қозғалтқыштарды эксплуатациялау кезінде болады, олардын шығарындылары негізінде құрымнан (сажа) және басқа да көміртек құрамды жоғары молекулалы байланыстардан тұрады. Зиянды заттардын қоршаған ортаға түсуінін нәтижесінде әртүрлі бөліктердін үстіндегі полициклды ароматикалық көмірсутектердін сорбциясы болып табылады.*2+ Қозғалтқыштардан шығатын шығарынды газдын құрамы мен көлемі онын типіне, техникалық жағдайына, жұмыс тәртібіне, күш түсуіне, қоректік және оталу жүйесінін жөнделгеніне, жанармайынын сапасына, сонымен қатар жүргізушінін квалификациясы мен тәжірибесіне байланысты. Ен негізгі мән қозғалтқыштын жұмыс кестесіне беріледі. Негізінде тоқтағанда, қозғалу барысында көміртегі оксидінін шығарылуы 10% жоғарылайды. Жүргізушунін кабинасынын ауалы ортасын негізгі ластаушы көзі болып: қозғалтқыш, қозғалтқыштын картері, карбюратор, бензобак, жол бойындағы ауа зонасы және жолаушылар. Осыған байланысты ластауға интенсивті түрде ен
алдымен қозғалтқыштың техкикалық жағдайы және оның жанармай жүйесі, жанармайдың сорты мен сапасы, автотранспорттың пайдалану уақыты. Сонымен қоса, жүргізуші кабинасына, оның герметикалығы, жолаушылардың көлемі, желдеткіштің конструкция жүйесі, кондиционермен және жылу жүйесімен қамтылуы әсер етеді. Үлкен қала жағдайында транспортты эксплуатациялау ерекшеліктері, соның ішінде Алматы қаласында мынаған байланысты, жолдардағы транспорттың көптігі интенсивті көлік көп жағдайда жүру, оның өзі автобустардың ұзақ уақыт кептелісте тұруына және де жиі тоқтауымен, жүруге алып келеді.
Басқа да әсер ретінде азот оксиді ол көздің, мұрынның, ауыз қуысының шырышты қабатына тітіркендіргіш әсер көрсетеді. Азот оксидімен уланудың жасырын кезеңіне тән: адам қауіпті канцентрациямен жұмыс істегенде өзін қанағаттандыратындай сезінеді, нәтижесінде ауыр түрде ауырады. Өңделген газдардағы альдегидтер негізгі түрде формальдегид, акролеин, көмірсутек, құрым, күкітті газ және күкіртсутек түрінде шырышты қабаттарға күшті тітркендіргіш әсер көрсетеді. Көмірсутек күн сәулесі әсерінен азот окисі мен байланысқа түсіп, озон және сутек тотығын түзеді, олар көзге және жоғарғы тыныс жолдарына тітіркендіргіш әсер көрсетеді.
Канцерогенді заттар шаң, құрымдармен бірге адам өкпесіне түсіп, өкпе тіндері мен байланысады. Ағзаға түскен канцерогенді заттар шығарылмайды, олар өмірдің соңына дейін жинақталады. Осы себептер, яғни көлік қатынасының, өндірістердің дамуы халық арасында өкпенің қатерлі ісігінің көбеюіне жол ашып отыр.
Қорғасын қосылыстары да у болып табылады, олар барлық ағзаға және тіндерге зақымдаушы әсер көрсетеді. Қорғасын қосылыстарымен уланудың қауіптілігі, олардың да ағзада канцерогенді зат ретінде жинақталуы. Қалада және өндіріс аймақтарында қоршаған ортаның қорғасынмен және оның қосылыстарымен ластануы антропогенді фактор және автомагистральдің дамуымен байланысты.*3+ Адам ағзасына бензиннің өзі де нақтырақ айтқанда оның буы токсикалық әсер көрсетеді.
Тау жағдайындағы жұмыс істейтін жүргізушілер двигатель жұмысының режимін жиі ауыстырып отыру керек, ол токсикалық тастандылардың жоғарлауына әсер етеді және автобус кабинасында ауа ортасы ластанады.
Шыққан газдар кабинаға түскенде олар жұмыс қабілеттілігіне теріс әсер беріп, көмірсу тотығының жүргізуші организіміне тыныс жолдары арқылы түсуі- оттегі жетіспеушілігін шақырады. Азот тотығы- шырышты қабаттардың тітіркенуін, жөтелді, тамақтың созылмалы катарларын шақырады. Акролеин- көздегі өткір ауру сезімін, жас ағу, жөтел, тыныс алудың және жүрек жұмысын төмендетеді.
Бұл барлық кері әсерлер организмнің жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. *4+
Көміртегі оксидінің әсерінің нәтижесінде негізінен эритроциттердің газ алмасу процесіне қатысу қабілеті жоғалады, осының себебінен оттектік ашығу, ол біріншіден орталық жүйке жүйесінде көрініс береді. Ауадағы көміртек оксидінің 0.12% канцентрациясын демалып жұтқанда 30 минуттан кейін жүректің жеңіл қағысын шақырады, 2 сағаттан кейін - бас ауру және жүрек айну болады. Жүргізушінің жұмыс күні соңында қанындағы карбоксигемоглобиннің мөлшері 10-12% жоғарылайды, оның жұмыс күні барысындағы қанымен салыстырғанда, бұл адамға өте үлкен дәрежеде қауіп төндіреді, өйткені қандағы жинақталған карбоксигемоглобин (2.5%) психофизиологиялық реакциялардың бұзылыстарын шақырады. Негізінен қандағы карбоксигемоглобиннің мөлшері 5% аспауы керек.
А.И. Вайсман айтуы бойынша, жұмыс күнінің соңында барлық жүргізушілерді тексергенде, қанында карбоксигемоглобиннің мөлшері жоғары болатыны анықталды. Осыған байланысты шылым шекпейтіндердің ішінде 32 жүргізушілердің 8-де концентрациясы 10%, ал 3-де 20% және одан да жоғары екені анықталды.
ДДҰ мәліметі бойынша концентрацияның 2,5 % жоғары болуы, автокөлік жүргізушілерінің психофизиологиялық бұзылыстарын шақыратынын анықталды. Қазіргі таңда егер қандағы карбоксигемоглобин концентрациясын 5% жоғары болуға жіберілмейді.
Жүргізуші организміне улы заттардың әсерін зерттеу, яғни кабинаның ішіндегі концентрацияның төмендеуіне қарсы шараларды ұйымдастыру болып табылады.Осыған сәйкес шаралар 4 топқа бөлінеді: шығарылған газдардың улылығын төмендету; жол бойындағы зонасындағы улы заттармен ластануын төмендету; кабинаға улы заттардың түсуін барлық түсу көздерінен алдын-алу; автокөлік кабинасындағы улы заттарды жою.Үшінші және төртінші топтағы шаралар кабинадағы ластану көздерін вентиляция және изоляция арқылы жою керек екені белгілі. Осыған орай токсикалық заттардың шығу көзіне байланысты ауаны алу орны дұрыс таңдалуы тиіс.Мысалы, оңай өртенетін жүктерді тасымалдауда олардың газдармен ластануын алдын-алу үшін автокөліктің алдыңғы бөлігінде болғандықтан, олар кабинаның жиі ластануына алып келеді.Өкінішке орай, автокөлік жүргізушілері, көлік администрация ұйымдарының еңбекті қорғау және медициналық жұмысшылар кабиналардағы ластау көздеріне дұрыс көңіл бөлмейді(әйнектердің, есіктердің жабылу тығыздығы,төсемелердің болуы),жүргізушінің жұмыс жағдайында ерекше рөл атқарады. Қазіргі кезде қозғалтқыштардың газ шығаруындағы улы заттарды төмендетуге көңіл бөлінуде, яғни қозғалтқыштардың конструкциясының жетілдіруне және жанармайдың жаңа түрін іздеп шығаруда.
Әдебиеттер тізімі
- К.К.Тогузбаева, А.К.Сайлыбекова и др. проблемы гигиены труда и состояния здоровья водителей городского автотранспорта здоровье и болезнь. – 2007. - №4. – С. 157-159.
- Чеботарев А.Г и соав.Исследования сорбированых на частицах рудничного аэрозоля и неоргонических компонентов выхлопа дизельных двигателей//Гигиена труда и професиональные заболевания. - 1991. - №8. - С. 8-10
- Пичужкина Н.М. Системный подход к оценке вклада аэротехногенной нагрузки и риск здоровью населения промышленно развитого города. – М.: 2005. – 331 с.
- К.К. Тогызбаева, А.К. Сайлыбекова и др. – Гигиеническая оценка влияния некоторых производственных факторов на состояние работоспособности водителей автотранспорта г. Алматы ,Римини, 2010г. Всб статей XIV международной научной конференции «Здоровье семьи – XXI».