Қалқанша кезде ағзадағы йод тапшылық еліміздің көп бөлігіндегі орын алып отыр. Қалқанша безі гормондарының монопрепараттарын, сонымен қоса олардың бейорганикалық йодпен үйлестірілген және кешендендірілген түрлері сияқты медикаментоздық заттарды қолдануға негізделген емдеу тәсілі белгілі. Белгілі әдістің негізгі кемшілігі қалқанша безі тиреоидтық гормондарының синтезінің басылуында, нәтижесінде емделуші адам алмастырылған гормонотерапиядан тәуелді болады және дәрісіз өмір сүре алмайды.
Йодқа тәуелді аурулардың алдын алу үшін көптеген елдерде йодталған тұз өндіріледі. Көптеген негіздемелерге қарағанда, тұз және тағам өнімдерін йодтау арқылы йодтапшылық мәселесін шешу мүмкін емес. Йодталған ауыз суды қолдану адам ағзасын йодпен қамтамасыз балама әдісі болып табылады.
Қалқанша кезде ағзадағы йод тапшылық еліміздің көп бөлігіндегі орын алып отыр. Йод жетіспеушілік ірі тау-кен металлургиялық өндірістік-ластанған кешендерінің өнеркәсіп орындары, «Байқоңыр» ғарыш айлағы, Семей полигоны орналасқан аймақтарда айрықша байқалады. Минералдық және химиялық тыңайтқыштардың жалпылама қолданылуы, автомобиль сандарының екпінді өсуі және т.б. - осының бәрі адам денсаулығына әсер етуші жағымсыз факторлардың себебі болуда *1+ Клиникалық зерттеулер йод адам өміріндегі өмірлік маңызды функцияларды орындайтын, қалқанша безі гормондарының негізін құрайтынын көрсетті. Йод жетіспеушілікпен байланысты гормондық бұзылулардың көбі сыртқа байқалмайтын түрге ие, сондықтан ағзадағы йод жетіспеушілік «жабық аштық» деген атауға ие болды [2].
Гормондар қызметінің бұзылуы адамның жүйке жүйесі, ми, жыныстық және сүт бездерінің қызметінің бұзылуына әкеледі. Ең алдымен, балалар зардап шегеді: олар ақыл-ой және дене бітімінің дамуы артта қалады, оларға мектепте оқу мен жаңа білімді қабылдау қиынға соғады *3+.
Қалқанша безі гормондарының монопрепараттарын, трийодтиронин, тироксин, сонымен қоса олардың бейорганикалық йодпен үйлестірілген және кешендендірілген түрлері (йодтирокс, тиреотом, тиреокомб) сияқты медикаментоздық заттарды қолдануға негізделген емдеу тәсілі белгілі (Стандарт РФ Қалқанша безі ауруларын йодтирокс, тиреотом, тиреокомб қолдану негізінде емдеу, РАМН, 2013). Бұл дәрілік заттар қалқанша безі гормондарының жетіспеушілігінің орнын толтырады және өмір бойы қабылданады. Қалқанша безінің мұндай емдеу тәсілі «Алмастырылған гормонотерапия (АГТ)» атына ие болды [4].
Белгілі әдістің негізгі кемшілігі қалқанша безі тиреоидтық гормондарының синтезінің басылуында, нәтижесінде емделуші адам алмастырылған гормонотерапиядан тәуелді болады және дәрісіз өмір сүре алмайды. АГТ-нің басқа жанама әсерлерінен синтетикалық гормондарға аллергиялық реакция тууын, жүрек соғысы мен жүйке жүйесінің бұзылуларын атап өту керек *5+.
Йодқа тәуелді аурулардың алдын алу үшін көптеген елдерде 1 т тұзға 40г мөлшерінде йодты калий немесе калий йодитін қосу жолымен алынатын йодталған тұз өндіріледі.
Калий йодаты (КЮЗ) органикалық заттар коспасында күшті тотықтырғыш болып табылады, сондықтан оны тағам ретіндепайдалану орынсыз. Ол органикалық заттармен қайтымсыз тотығу мен химиялық қасиеттері белгісіз заттар түзілетін химиялық модификацияға әкелуі мүмкін. Калий йодатының күшті тотықтырғыш қасиеті ферментативті жүйені зақымдайды және супероксидті радикалдың пайда болуын туғызады *6+. Соңғысы жоғары концентрацияда ағзада тотығу-тотықсыздану үрдістерін тотығу реакцияларының күшеюі жағына қарай бұра алады. Бұл асқынтотық пен синтез процесстерінің қайтымсыз өзгерістеріне әкеледі. Нәтижесінде қажетті заттар қайтымсыз тез жұмсалады.
Йодталған тұздарды қолданудың бірнеше кешіліктері бар, оның ішінде:
біріншіден, адам ағзасы үшін артық зиян, ал кейбір ауруларға тұз мүлдем қарсы көрсетілген;
екіншіден, йод тұз құрамында тұрақсыз химиялық қосылыс түрінде болады, оның көп мөлшері сақтау мерзімінде шығындалады;
үшіншіден, йодтың химиялық қосылысы қанға түсуі үшін адам ағзасы қосымша жұмыс жасауы қажет *7+.
Тағамдарды йодтауға дәстүрлі йодитттер мен йодаттармен салыстырғанда «Йодказеин» және йодқұрамдас ашытқыларды қолдану дұрыс болып табылады. Бірақ бұл соңғы өнім өндірісі технологиясын өзгешеліктер енгізеді. Берілген йодқұрамдас қосылыстардың барлық артықшылықтарына қарамастан, олармен суды немесе сусындарды йодтауға болмайды [8].
Тағы бір маңызды жағдай йодказеинді қолдану туралы ойландырады. Американдық ғалым психиатр Нил Барнард, өзінің емделуші адамдарын бақылай отырып, жаңа тағамдық тәуелділік түрін анықтады – ол ірімшікке әуестілік. Әрбәр ірімшік құрамында ерекше белок – казеин бар екен. Ол асқорыту үрдісінде адамға морфий сияқты әсер ететін заттарды түзе ыдырайды. Егер адам ұзақ уақыт бойы казеинқұрамдас өнімдерді қолданса (бұл жағдайда ірімшік), зардабы бар әуестілік пайда болады. Бұл сұрақ бойынша Америкада қазір шулы соттық процесстер жүріп жатыр *9+.
Сонымен қоса, нашарсіңірілетін казеин ағзада тамырлар, буындарда «қақ» түрінде жиналады, ол гипертония, артрит, аллергия және қантамырларында басқа атеросклеротикалық өзгерістер туғызады (ТИРОНЕТ- сайт). Француз ғалымы Пьер Роланның пікірі осындай.
Жоғарыда айтылған негіздемелерге қарағанда, тұз және тағам өнімдерін йодтау арқылы йодтапшылық мәселесін шешу мүмкін емес.
Алдын алу шараларын өткізетін халықаралық практикасы дәлелдегендей, адам ағзасы қандай да бір концентірленген әсерге әкеледі.
Су мен йод адам ағзасында барлық өмірлік маңызды процесстерге қатысатыны белгілі және йодтың шығындалуы ағзаға түсетін күштен тәуелді.
Суды йодтау йодталған өнімдердің сенімді және арзан өндіріс технологиясының болмауынан кең қолданыс таппады.
Бүгінгі таңда мұндай технология бар. Академик В.Н.Мельниченконың зерттемесі бойынша биологиялық белсенді йод иондармен байытылған табиғи минералды су негізіндегі өнім алынады *10+.
Украинада ИЦ «Биотрон» НАН ғалымдары, «Ярк-Киев» концерні мен НПК «Йодис» қызметкерлерімен ТУУ 14326060,003-98 немесе ТУУ 15,9-30631018-007:2005 «Йодис-концентрат» алынды. Ол құдықтан алынған минералды суды 10-80 мг/дм3 концентрациясына, яғни қаныққанға дейін биологиялық белсенді йодпен байыту негізінде дайындалады *11+
«Йодис-концентраты» ауыз су және емдік ауыз су, алкогольсіз және әлсіз алкогольді сусындар, нан өнімдері, ет және сүт өнімдері және адам ағзасындағы йод жетуспеушілікпен байланысты аурулардың алдын алуға арналған тағам өнімдері өндірісінде пайдалануға ұсынылады. Берілген концентрат өзінің табиғатына, жоғары биологиялық белсенділігі мен тұрақтылығына байланысты адам ағзасының йодпен аса қанықтыруға қабілетсіз *12+.
Йодталған ауыз суды қолдану адам ағзасын йодпен қамтамасыз балама әдісі болып табылады. Бұл әдістің басқа йодталған өнімдерді қолдану әдістерінен артықшылығы бар, мысалы, йодталған тұзбен ыстық тағам дайындалу барысында 60% йод жоғалады *13+. Көптеген адамдардың денсаулық жағдайына байласнысты ас тұзын пайдалану шектеледі, соған сәйкес оны күнделікті рационнан шығарады. Ағзаны ауру кезінде йодпен қамтамасыздандыру аса маңызды.
Список литературы
- Фадеев В.В. Патогенетическая терапия эутиреоидного зоба. // Consilium Medicum. - 2002. – V. 4(10). - P. 516-520.
- Дедов И.И. Профилактика и лечение йододефицитных заболеваний в группах повышенного риска. – М.: 2004. – 250 с.
- Будневский А.В., Грекова Т.И., Бурлачук В.Т. Алгоритмы профилактики и лечения йододефицитных заболеваний // Гипотиреоз и нетиреоидные заболевания. – М.: 2003. – С.129-133.
- Брызгалина С.М., Шимотюк Е.М., Айкона Т.П., Кашина Е.П. Тиреоидный статус при сочетанном действии техногенных и природных факторов // Материалы 3–го Всероссийского тиреоидологического конгресса. – М.: 2004. – С. 98-100.
- Попова В.А., Кожин А.А., Вербицкий Е.В. Особенности патологии щитовидной железы у детей промышленно – развитого города // Материалы 3–го Всероссийского тиреоидологического конгресса. – М.: 2004. – С. 240 – 241.
- Helzel B., Mano M. A revien of iodine deficiency during fetal development//G Nutr – 1989. -#2. – P.145-152.
- Delange F., Burgi H., Еуропа елдерінің тұрғындарындағы йод жетіспеушілік және оның зардаптары// Научный журнал ВОЗ. -1994.
- Барышева Е.С., Сизова Е.В., Нотова С.В. и др Макро-и микро элементный статус рабочих, страдающих заболеваниями щитовидной железы // Вестник ОГУ приложение Биоэлементология. – 2005. - №2. – С.16-20.
- Трошина Е., Соловьева С., Федак И. Дефицит йода: влияние на щитовидную железу и интеллект школьников // Фармация. – 2008. - №9. – С.24-27.
- Семенова Н.Б., Манчук В.Т. Характер интеллектуального дефекта при тяжелом йодном дефиците // Журнал неврологии и психиатрии. – 2007. - №4. – С. 59-63.
- Э.П.Касаткина, Д.Е. Шилин, Г.В. Ибрагимова и др. // Анализ современных рекомендаций и критериев ВОЗ по оценке йод-дефицитных состояний / Пробл. эндокринол. - 1997. -Т. 43. -№4. - С. 3-6.
- Рустембекова С.А., Барабошкина Т.А. Микроэлементный баланс и дисфункция щитовидной железы // Материалы Всеросс. научной конференции «Актуальные проблемы экологии и природопользования». - М.: 2004. - С. 15-17.