Биоматериалды талдау – адам ағзасындағы олардың жиналуын бағалайтын ақпараттық индикатор ( әдеби шолу)

Бұл мақалада адам денсаулығына химиялық заттардың, ауыр металдардың әсер етуін бағалауда экологиялық және эпидемияологиялық зерттеулерде биоталдау әдісі бойынша жалпы шолу жасалған.

Қауіпті химиялық заттардың халық денсаулығына әсер етуін бағалауда экологиялық эпидемияологиялық зерттеулерде биоталдау әдісі қолданылады ол, адамның биоматериалындағы қандағы, шаштағы тістегі химиялық заттардың жиналуын және берілген стандарттарға алынған мәліметтерді салыстыруға мүмкіндік береді [1, 2, 3, 4]. Балалар және ересек адамдардың ағзасына түсетін химиялық жүктеменің билогиялық субстраттарға полютанттардың кумуляциялық деңгейіне байланысты басқада биологиялық жауапты болжауға мүмкіндік береді.

Адам денсаулығына әсіресе қауіпті болып ауыр металдардың топтық заттары негізгі зияндылық көрсеткіш ретінде қарастырылады. [5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 ]

Қауіпті химиялық заттардың тізіміндегі ауыр металдарды зерттеу қазіргі уақытта сыртқы ортаның ластануының деңгейін бағалау адамның биоортасы негізінде ақпараттық индикаторы болып табылады. Сонымен бірге ауыр металдар өзінің улылық қасиетіне байланысты ағзада оңай сіңіріледі де, уақыт өте келе ағзаның көптеген биологиялық үрдістеріне кері әсерін тигізеді [14, 15].

Нақты жоғарғы деңгейдегі химиялық жүктемені бағалау, ағзадағы әр түрлі биологиялық отадағы ксенобиотиктерді анықтау үшін ұсынылады.

[16, 17], ал кинетика метоболитттердің элиминациясы және ұсынылған және констанциясының байланысын потология алды деңгейінің критериалық мағынасы бар тестерді байланыстыру ұсынылады. [18].

Ксенобиотик заттарының ағзадағы әртүрлі биологиялық орталарға жиналуын бірнеше сұрақтармен қамтылған, соның ішінде бір қатары ғылыми және эксперементальді зерттеулерге арналған [19, 20, 21]. Химиялық заттардың биосубстраттарда жиналуы потологиялық үрдістердің клиникалық және биохимиялық көріністеріне қарағанда ерте мерзімде жиналғандығы анықталады [14].

Сонымен қатар адам организімімен био орта элементінің құрамын анықтау арқылы денсаулық жағдайының мониторингін, жұмысқа қабілеттілік деңгейін және емдік тиімділігін бағалауға, гипо және гипер элементтері бойынша бойынша қауіптілік топтарын қалыптастыруға, кәсіптік аурушаңдықты, химиялық элементтермен байланысты улануды, тұрғындардың көпшілік бөлігіне таңдаулы рационалды диетаны дені сау адамға және науқас адамға скрининг дигностикалық тексеру жүргізу кезінде, науқастардың нозологиялық класы бойынша қауіптілік аурушаңдық тери территория картасын құрастыру кезінде қолдануы мүмкіндік береді. [22].

Өзіндік индикаторлық әсері бар қандай да бір қоршаған ортаның зиянды факторларына бейімді сезімтал топтарға балалар жатады [23].

Ксенобиотиктерді жоюға бағытталған бауыр мен бүйректің функционалдық мүмкіншіліктері шектелген. Экотоксиндердің әсеріне байланысты имундық жүйенің даму жағдайы біртіндеп нашарлауы, баланың кешкілік имунологиялық жағдайы мынандай көріністерге әкеліп соғуы мүмкін, имундық жүйенің аздап бұзылыстарына, сонымен бірге екіншілік имунологиялық дамудың жетіспеушілігіне және мидағы нейрон аралық байланыстың үзілуі сонымен бірге нерондардың ыдырауына әкеледі осының бәрі ауыр металдармен зақымданудан жүйкелік-психикалық дамудың тежелуіне әкеліп соғады [24, 25].

Сонымен, экологиялық- эпидемиологиялық жағдайды бағалауға әлемнің әр түрлі мемлекеттері нақты жүйеге тоқталып отыр, биорталардың ішіндегі зерттеулері бойынша шаш ең тақты ақпараттық көзінің көрсеткіші болып табылады. Ревича Б.А. және басқа авторлармен бірге жасалған ғылыми жұмысында [4] сонŗы он бес жылдық зерттеулері бойынша әр түрлі қорғасын тастандылары бар қалаларда тұратын балалардың 3 мың жуық балалар шашы зерттелген. Сонымен бірге балалардың аурушаңдығын зерттеген кезде 5-7 жастағы балалардың шашындағы қорғасын деңгейі 9,8 ± 1,9 мкг/г бұл физиологиялық жоғарғы деңгейі ретінде алынып аурудың дамуы ретінде жағдайын анықтап қарастыруымыз керек.

Жағарыда айтылған фактілермен бірге, көптеген соңғы жылдардағы жарық көрген басылым жұмыстардың зерттеулері бойынша шаш био-макро- микроэлементтерді зерттеуге қолайлы объектісі болып табылады. [26, 27, 28, 29]. Профессор Скальный А.В. айтуы бойынша көптеген пайдалы құрамымен анықталады. Біріншіден, шашта химиялық анализдерді жасауға барлық ( 70 жуық) элементтер табылады, олар ағзаға әр түрлі жолдармен түседі: тағаммен, сумен, ауамен. Бұндай шаштың химиялық элеметтердің өзіне жинауы өзінің құрлысымен түріне байланысты. Ағзадағы әр түрлі элемементтердің құрлысының өзгерісін шаштың өсу ұзындығына бүкіл тарихы жазылып отырады. Екіншіден. Зерттеуге алыннатын кішкене шаш өте ынғайлы, тырнақ сілекей және зәр бұлар әр түрлі жарақаттардан сақтайды қан зерттеулеріне қарағанда. Үшіншіден, аурудың ерекше көріністерінің белгісі көрінгенше шаштағы жиналған ағзадағы элементтердің балансының өзгерісі ерте кезеңінде байқалады. [30].

Басқа да биосубстраттарды (қан, зәр және т.б) ауыр металдардың улылылығын (мысалы, қорғасының), элементтік қүрамының мағынасын анықтау көп мамандармен тестілеу арқылы жүргізілген бірақ, бірақ бұл биосубстраттар толық мәліметтер көрсете алмайды. Тағамды, дәрі – дәрмектерді қабылдау тәулк уақытына байланысты және әр түрлі факторларға әсерінен қандағы және зәрдегі элеметтердің сандық қүрамы өгеріп отырады. [12, бет. 55; 22, бет. 17].

Микроэлеметтердің арасында ағзаға улылық әсері бар зиянды химиялық элементтер кездеседі. Бұл қорғасын, кадмий, сынап, мышьяк, барий, сурьма, цирконий, олово [31]. Бұлар антропогенді (өндірістік) улар болып табылады, сондықтан қоршаған ортаның күнделікті ластаушы көзі ретінде адам ағзасына әсерін тигізеді. Бұл элементтер адам ағзасына аз мөлшерде болса да зиянды әсер етеді [32].

Әр минералға өзіндік «өзіндік белгілі бір деңгейдегі нормасы» тағайындалады. Улылық әсері бар элементтерге шектік рүқсат етілген концентрация (ШРЕК) бекітілген адамның өмір сүру ортасына: суда, топырақта, ауада, сонымен бірге азық- түлікте. Бұндай элементтерің адам ағзасына қатынасына ережелер мен нормалар қойылмайды, тек рүқсат етілген деңгейі қойылады. (ДУ) [33, 34].

Осы уақытқа дейін кәсіптік емес контингенттерге бұл сұрақ әлі күнге дейін толығымен шешілмеген ары қарай зертуді талап етеді. Сонымен балалар контингентіндегі биологиялық субстраттарында қорғасын, кадми және цинктің қүрамына «шекті деңгейі» және нормасы бір пікірден жасалған жоқ. Көп үсынылған жүмыстардың мәліметтері бойынша елді тұрғын мекендердегі өндірістік базалардағы адам ағзасына түсетін ауыр металдардың деңгейі өндірістік емес қалаларға қарағанда ерешеленеді. Әдеби аналитикалық шолуда адам ағзасындағы ауыр металдардың биокумуляциясын түрғындардың десаулығына негізгі факторлық әсері бар екенін қауіп-қатерін көрсетеді. Қоршаған ортаның концентрациясы ешкандай ерекшеленген жедел және созылмалы улылық әсері жоқ болса, ауыр металдар ағзаның отаға үйреніспушілігін және аурудың созылмалы әсерін әсіресе соның ішінде балалардың ауыр металдардың қолайсыз әсеріне бейім болып келеді.

Әдеби материалдарды оқу кезінде зерттеулердің әлі де толық еместігін соның ішінде балалар арсындағы шаштарындағы ауыр металдардың жиналуының жоғарғы сандық деңгейі толық еместігі көрсетілген және әр түрлі потологиялық жағдаймен тіркелген, «сау балалар» жоқ. Социалды – гигиеналық мониторингтегі нозологияға дейінгі диогностикалық әдісі бойынша популяциялық биоанықтау жүйелі түрде жасалмаған.

Адам ағзасына жиналған қоршаған ортаның қауіпті химиялық заттардың анықтап зерттеу және оны бағытталған басқармалық шешімінің ағарту шараларының үйымдастыруы қиынға соғады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Ревич Б.А. Химические элементы в волосах человека как индикаторы воздействия загрязнения производственной и окружающей среды. // Гигиена и санитария. - 1990: - 3. – С. 55-59.
2. Савельева Л.Ф., Скальный А.В., Жук Е.Г., Ананич Н.Ф., Пожаринская Е.Н. Накопление свинца в волосах детей и женщин на разных территориях Смоленской области // Мат. регионального семинара-совещания "Тяжелые металлы: экология и здоровье", Смоленск, 12-13 ноября 1990 г. – Смоленск: 1990. - С. 47-48.
3. Bushet J.P., Lauwerys R., Roels H., Bernard A., Bruaux P., Claeys F., Ducoffre G., DePlaen P., Staessen J., Amery A., Lijnen P., Thijs L., Rondia D., Sartor F., SaintRemy A., Nick L. Renal affects of cadmium body burden of the general population//Lancet, Vol. 336, 1990, pp. 699-702.
4. Ревич Б.А. Свинец в биосубстратах населения промышленных городов. // Гигиена и санитария. – 1990. – 4. – С. 28-33.
5. Уважанова А.С. Гигиеническая оценка влияние тяжелых металлов на состояние здоровья дошкольников в условиях крупнейшего города (на примере г. Алматы): автор. дисс…. к.м.н. : 14.00.07. – Алма-Ата: 1999. – 23 с.
6. Сидоренко Г.И., Захарченко М.П. и др. о некоторых методологических проблемах донозологической гигиенической диагностики, - // Гигиена и санитария. - 1993. - №7. - С. 60-64.
7. Авцын А.И., Жаворонков А.А., Риш М.А. и др. Микроэлементозы человека: этиология, классификация, органопатология. -М.: Медицина, 1991. - 496 с.
8. Скальный А.В. Свинец - основной загрязнитель-металл у детей в Российской Федерации // Сб. докл. Международ. Совещания «Влияние свинца и других тяжелых металлов на здоровье детей», Москва, 19-21 сентября 1995 г. - М.: 1995. - С. 65-68.
9. Маймулов В.Г., Захарченок М.П. и др. соавт. Результаты комплексной оценки здоровья и донозологических состояний // Диагностика в профилактической медицине. - СПб.: МФИН, 1997. - С. 293 – 336.
10. Красовский Г.Н. и др. соавт. Система критериев комплексной оценки опасности химических веществ, загрязняющих окружающих среду // Гигиена и санитария. - 1992. - № 9-10. - 10.- С.15-17.
11. Ревич Б.А. Методические подходы к оценке степени загрязнения почв химическими веществами. // Гигиена и санитария. – 1988. - 1.
12. Ревич Б.А. Химические элементы в волосах человека как индикаторы воздействия загрязнения производственной и окружающей среды. // Гигиена и санитария. – 1990. – 3. – С. 55-59.
13. Савельева Л.Ф., Скальный А.В., Жук Е.Г., Ананич Н.Ф., Пожаринская Е.Н. Накопление свинца в волосах детей и женщин на разных территориях Смоленской области // Мат. регионального семинара-совещания "Тяжелые металлы: экология и здоровье", Смоленск, 12-13 ноября 1990 г. – Смоленск: 1990. - С. 47-48.
14. Ревич Б.А. Состояние здоровья детского населения Москвы в связи с загрязнением атмосферного воздуха. // Экологические исследования в Москве и Московской области. - М.: 1990. - С. 95-108.
15. James H.M., Hilbum M.E., Blair J.A. Effects of Meal and Meal 'limes on Uptake of Lead from the Gastrointestinal Tract in Humans. Human Toxicol. Vol.4, 1985, pp. 401-407.
16. Мусичук Ю.И. Оценка статистических эффектов при действии химических экотоксикантов // Тез. докл. «Антропогенное загрязнение и здоровье населения». – Калуга: 1995. - С. 102-103.
17. любченко П.Н., левченко Н.И., Ревич Б.А., Сучкова В.М. Определение фтора в различных биологических субстратах для оценки величин фтористой нагрузки // Гигиена и санитария. -1989. - №12. - С. 83-84.
18. ларионова Т.К. Биосубстраты человека в эколого-аналитическом мониторинге тяжелых металлов // Гигиена труда и промышленная экология. - 2000. - №4. - С. 30-34.
19. Намазбаева З.И., Кукыбаев Г.А., джамгозкыа д.М. и др. Информационное значение биокумуляции металлов в волосах детей дошкольного возраста // Гигиена и санитария. -1999. - №1.- С.34-36.
20. Можаев Е.А., литвинов Н.И. Биомониторинг металлов //Гигиена и санитария. - 1989. - №7. - С.53-56.
21. James H.M., Hilbum M.E., Blair J.A. Effects of Meal and Meal 'limes on Uptake of Lead from the Gastrointestinal Tract in Humans. Human Toxicol. Vol.4, 1985, pp. 401-407
22. Фаустов А.С. и др. некоторые аспекты воздействия на организм неблагоприятных факторов внешней среды // Современные гигиенические проблемы охраны окружающей среды и здоровья населения. Сб. научных трудов, посвященный к 75-летию санэпид. Службы. - 1997. - С.102.
23. Бекказинова д.Б. Гигиеническая оценка факторов риска болезней кожи детского населения крупного города (на примере г. Алматы): автореф. … к.м.н:. 14.00.07. - Алматы: 2005. - 25 с.
24. Шабдарбаева М.С., Пантелеева Т.А. действие химического фактора окружающей среды на здоровье детей, 1990.
25. Фокеева В.В. Экопатология детского возраста / Вестник ЦНЭП №1 //М.: «два Мира», 1996. - 40 с.
26. Агаджанян Н.А., Скальный А.В. Химические элементы в среде обитания и экологический портрет человека. - М.: Изд- во КМК, 2001. - 83 с.
27. Агаджанян Н.А., Полунин И.Н., Турзин П.С., Ушаков И.Б. Экологическая безопасность человека и концепция выживания. - М.-Астрахань: 1998 .- 95с.
28. Скальный А.В., Есенин А.В. Мониторинг и оценка риска воздействия свинца на человека и окружающую среду с использованием биосубстратов человека.//Токсилогический вестник. - 1996. - №6. - С. 16-23.
29. Поляков А.Я., Петруничева К.П., Скальный А.В., Скальная М.Г., Шарыгин Р.Х. Микроэлементозы у детей. Распространенность и пути коррекции. Пособие для врачей, утв. МЗ РФ 03.08.1999. - Новосибирск: 1999. - 28 с.
30. Скальный А.В. Микроэлементозы человека (диагностика и лечение). - Иваново: изд-во ИМГУ, 1997.- 56 с.
31. Ермоленко Г.В, Милашечкина Е.А., Губарева л.И. Корреляционные отношения между содержанием свинца в волосах и функциональным состоянием гипоталамо-гипофизарно-надпочечниковой системы подростков 13 лет // Нейроэндокринология - 2005: Сб. докл. VII Всеросс. конф. - СПб.: ООО «Аграф», 2005. - С. 74-75.
32. Ермоленко Г.В., Губарева л.И. Человек как уязвимая экосистема в условиях повышенного поступления токсичных металлов из окружающей среды // Проблемы экологической безопасности и сохранение природно-ресурсного потенциала: Материалы междунар. науч.-практ. конф. - Ставрополь: 2006. - С. 64-65.
33. Revich B. Elements in the children hair as an indicatior of air pollution in cities. //Abstracts. Seventh International Sympozium on Trace Elements in Man and Animals 20-25 May, 1991, Yugoslavia, p. 147.
34. Revich B. Lead in hair of children and adults from industrialized areas // Arch. Envir. Health, 1994, v.49, 1: 59-62.