Бұл жұмыста қалалық автокөлік жүргізшілерінің еңбек жағдайының ауырлық мен қауырттылғын бағалау және жұмыс орынының сипаты жайлы мәліметтер жазылған. Жүргізушілердің жұмыс уақытына хронометражды өлшеу жүргізіді, жұмыс орнының профессиогафиясына бағалау жүргізілді.
Заманауи автобустар үлкен сыйымдылығымен ерекшеленеді. Автобустардағы есіктердің орналасуы мен саны жолаушылардың шығуына және кіруіне ыңғайлы. Сонымен қатар осындай автобустар динамикалық қасиетіне байланысты 30-40 секунд ішінде 50км/сағ жылдамдық ала алады. Жолаушыларды тасмалдайтын қалалық автобустар ерекшеліктеріне жатады: қатаң тәртіптегі қозғалыс және интенсивти транспорттық лек, жолаушыларды міңгізуіге және түсіруге арналған жиі аялдамалар (әрбір 300-500 метр сайын), басқа қалалық көліктерге қарағанда жолаушылар алмасуымен, жолаушылар легінің көптігімен ерекшеленеді.
Еңбек жағдайына гигиеналық мінездеме бойынша автобус жүргізіушілері аптасына 6 күн,2 смена арнайы график бойынша жұмыс істеледі. Бірінші сменаның жұмысы сағат 5-6-да басталып,15-16 да бітеду, екінші сменнің жұмысы 15-16 дан басталып, 24 де бітеді. 2 сменде түскі асқа арналған үзіліс 30 дан 60 минутқа дейін. Осындай жұмыс графигі қиын кезде күніне 1-2 рет қарастырылған, яғни кептеліс уақыттары(8.00-11.00 және 17.00-20.00).
Барлық бағыттағы автобустың қозғалу тіртібі мен кестесі нормаға сай келуі керек. Жүргізушінің жұмыс уақытын жұмыс беруші адам құрастырады, ай сайын ауыстырылып отырылады және жаңа жұмыс уақыты күшіне енуіне 1 ай бұрын жүргізушілерді хабардар ету керек. Бұл графиктерге жұмыстың басталу уақытының аяқталуы, аралық уақыт, демалуға және тамақтануға арналған үзіліс уақыты, күндік және апталық демалыс уақыты жазылады. Қалалық автобус жүргізушілернің жұмыс уақыты мынандай кезеңдерден тұрады:
- көлікті басқару уақыты
- көлікті басқару жолында және ақырғы аялдамалардағы демалуға арналға арнайы үзіліс уақыты
- жолға шығар алдында, қайтуға арналған дайындық- қорытынды уақыт
- жолаушыларды мінгізу және түсіру орындарында тоқтау орнату
- жүргізішінің күнәсінсіз тоқтауға кетеін уақыт
- жұмыс уақытында болған бұзылыстарды техникалық көмек болмаған жағдайда жөндеуге кеткен уақыт.
- ҚР заңы бойынша қарастырылған басқа да жағдайларға байланысты уақыт
Жүргізушілердің қалыпты жүру уақыты аптасына 40 сағат аспауы керек. Аптасына 5 к.н жұмыс істейтін,2 күн демлатын жүргізушілердің қалыпты жұмыс күнінің уақыты 8 сағаттан аспауы керек, ал 6 күн жұмыс істейтін бір күн демалатын жүргізушілерде қалыпты жұмыс күнінінің уақыты 7 сағаттан аспауы керек.
Жұмыс ауысымының ортасында жүргізушілерге демалуға және тамақтануға берілетін уақыт ереже бойынша 2 сағаттан аспауы керек. Ауысым графигі бойынша 8 сағаттан артық жұмыс істейтін жүргізушілерге тамақтануға және демалуға 2сағаттан аспайтын 30 минуттан кем емес екі үзіліс беріледі.
Жолаушылардың легінің тербелісмен, жол қозғалысының интенсивтілігінің өзгеруі, ауа райының жағдайы, техникалық қызмет көрсету және күнделікті автобус жөндеуге қатысатын жүргізушілерге байланысты қозғалыс графигіне қатаң тәртіп орнату қиын. Осыған байланысты қалалық автобус жүргізушілерінің жұмысы қиындайды, жұмыс уақыты ұзарада. Көп жағдайда автобусты жөндеу үшін үзіліс уақытын, сонымен қатар тамақтану ауысым уақытын пайдаланады.
Автобус жүргізушілернің еңбек процестерінің ауырлығы мен қиындығын бағалау
Көптеген зерттеу мәліметтері бойынша жолаушылар автобусының жүргізушілерінің еңбек жағдайы жүйке- эмоционалдық жүктеме әкеледі. Жүргізушілерге 2 ауысымды жұмыс тәртібі бірінші ауысымда жұмыстың ерте басталуымен, екінші ауысымда кеш аяқталуымен ерекшеленеді. Екі ауысымда қалыпты еңбек және демалыс режимін бұзады. Физиологиялық көз қарас бойынша ауысымның ерте басталуы және кеш аяқталуы адамдардың биоырғағын бұзады, ағзаның тәуліктік стериоптипының қайта қалыптасуын талап етеді.
Хронометражды зерттеу бойынша қалалық автобус жүргізушілердің негізгі жұмыс уақыты транспорттық лектің интенсивтілігіне, ауа райы жағдйына байланысты бір ауысымға 80% дан 85% дейін .*1+
Регламенттелмеген үзіліс жолдағы күнделікті жөндеу жұмысы, жағдайдың өзгеруі және қозғалыс жолының интенсивтілігінің қарастырылмауы, аялдамаларда ұзақ тұрақтау, жанармай бекетіне кіруімен сипатталады. Қалалық автобус жүргізушілернің регламенттелмеген үзіліс уақыты жылдың екі кезеңінде де бірдей.
Осыған байланысты қалалық автобус жүргізушілері жұмыс уақыты хронометраждық зерттеу бойынша мынандай:
- қалалық автобус жүргізушілердің негізгі жұмыс уақыты жылдың жылы кезеңдерінде 80,0%, жылдың суық кезеңдерінде 85,0%, қыс кезеңдерінде жол жағдайына байланысты жүру уақытының көбеуіне
- бақылау ұзақтығы жүргізушілердің негізгі жұымысының барлық кезеңдерінде болады және уақыттың 80,0-85,0% құрайды.
› регламенттелмеген үзіліс уақыты қысқа қарағанда жазда ұзақ, себебі қыста негізгі жұмыс уақыты ұзарады жəне жолда жөндеу жұмыстары көп болады.
› регламенттелген үзіліс уақыты жазда 10,0% аспауы керек, қыста 5,0% осыған байланысты, қалалық автобус жүргізушілерін үзбей бақылау арқылы еңбек жағдайына Р2.2.755-99 жетекші құрал бойынша 3 класс 2 дəрежесİ деп баға беруге болады.
Уақыттын жеткіліксіздігінен, жеке қауіп-қатерге, жол аптының қауіптілігі, жолаушылардың қауіпсіздігіне жауапкершілігіне байланысты қалалық автобус жүргізушілерінің эмоционалдық ауырлық көрсеткіші жоғары болады. *2+
Жүргізу кезінде жүргізуші автобус агрегаттарынның жұмысын үздіксіз бақылап отырады, қозғалыс кезіндегі приборлар көрсеткішін жəне қозғалыс ортасындағы әртүрлі объектілерді бақылап отырады. Оларға: басқада көліктер, жол белгілері, бағдаршамдар, жолдың техникалық жағдайы,жаяу жүргіншілер т.б. жатады.
Жүргізу кезіндегі жолаушылармен қарым қатынас (төлемдерді қабылдау, əртурлí қақтығыстарда) қалалық автобус жүргізушісінің жұмысын қиындатады. Сонымен қатар қиын қалалық жағдайда көп адамдарды тасымалдау жүргізушінің еңбек жағдайына үлкен қатер төндіреді жəне көліктің сақталуы, жолаушылардың қауіпсіздігіне жауапкершілік жүктеледі. Қалалық автобус жүргізушілернің еңбек жағдайын көліктермен жолаушылардан қозғалыс ортасынан келетін мəлİмет бойынша анықтайды.
Әртүрлі тəулİк уақыт кезінде жеке объектілерді сандық жəне сипаттық бақылау өзгертіліп отырады. Кептеліс кезінде қалалық жағдай күрт өзгереді, көліктердің санымен жаяу жүрушілер көбейеді, осыған байланысты оқиғалар көбейеді, оларға: апаттар жатады.
Калалық автобус жүргізушілерінің жұмысын бақлайтын кабинадан тыс объектілерге: басқада көліктер, жол белгілері, бағдаршамдар, жолаушыларда міңгізуге жəне түсуге арналған аялдамалар, жаяу жүргіншілер, автобус ішіндегі жолаушылар, жолдың жағдайы автобустың техникалық жағдайы жатады. Кабина ішінде жүйелердің жағдайы туралы мəлİметтер беріп отыратын бақылау объектілері орнатылған жəне қайтымды байланыс принципі бойынша жұмыс істейді. Оларға: жанармай деңгейінің көрсеткіштері, двигательдегі май қысымының сұйықтықты суытушы температура, бақылау шамдары (бұрылысты көрсетушілер, генератор жүктемесі, алысқа бағытталған шамдардың қосылуы), апаттық сигналдар, сонымен қатар амперметр, спидометр, тахометр, жүрілген жолды сандық көрсетуші тежегіш контурларындағы ауаның қысымын жəне балондағы пневматикалық ілмектерді көрсететін манометрлер. Көрсетілген бақылау объектілері кабинаның сыртында жəне ішінде орналасқан, тұрақты болып табылады. Кейбір сенсорлы объектілер, яғни түнгі уақыттағы жолды жасанды жарықтандыру, жолды қоршау объектілері белгілі жағдайға байланысты уақытша болуы мүмкін.
Осыған байланысты, өндірістік объектілердің санын бірінғай бақылау арқылы қалалық автобус жүргізушілердің еңбек сипатын жетекші құрал Р2.2.75599 келісімімен 2 класс рұқсат етілген деп анықталған.
Анкеталық сұрақ жүргізгенде жүргізушілердің 93,0 % жолаушылар жəне қозғалысқа басқада қатысушыларға байланысты жұмыс кезінде 8 артық қақтығыстық жағдайлар болатындығын айтты. Қақтығыстық жағдайлардың санына байланысты жетекші құрал Р2.2.755-99 келісімімен 2 дəрежелİ 3 класс қауіпті деп анықталды
Жүргізушінің жүмыс орнына сипаттама. Hyundai, Daewoo, Mercedes-Benz автобустарының жүргізушілернің жұмыс орны, бүкіл жұмыс күнінде сол жерде болады. Кабиналардың мөлшері жүргізушіге қозғалыс кезінде кедергі келтірмейтін кең жасалған. Кабина барлық жағынан əйнекпен қапталған, 15% автобустар Hyundai, Daewoo, Mercedes-Benz. Бұндай қоршаулар көрінбейтін материалдардан жасалған тек артқы үш айнадан басқасы(екі сыртқы, бір ішкі). Мартшрутты таксилерде ондай қоршаулар жоқ. Автобустардың 43% күннен қорғайтын экрандар, əйнек тазалағыштар жоқ. Желдету желдеткіштерді қосу люк жəне есік, бүйір терезелерін ашу арқылы жүзеге асырылады. Соған байланысты кабина ішінің газдармен шаңмен ластануы болуы мүмкін. Қозғалтқыш кабинадан тыс орналасады жəне жылу бөлгіш құралы болмайды. Hyundai, Daewoo, Mercedes-Benz автобустарындағы жүргізушінің орындығы қозғалады, орындықты шалқайтатын тетіктермен жабдықталған. Жүргізушінің жұмыс орындығының жасалуы антропометриялық мəлİметтерге сүйеніп бүкіл жұмыс уақытында ынғайлы жұмыс қалпын сақтауға мүмкіндік береді. Бірақ зерттеу бойынша автобустардың 67% жұмыс орындығының бұзылуларының салдарынан жүргізуші ынғайлы қалыпта отыра алмайды, барлық жүктеме дененің төменгі бөлігінің бұлшықетінің бөліктеріне түседі. Жүргізуші орындығының омартизаторлары автобустардың 59% қарастырылмаған. орындықтың қабы жұмсақ, тері ауыстырғышпен қапталған гупкалы резина (43%) немесе матамен қапталған (57%), гупкалы резинамен толтырылған. Тері алмастырылғышпен қапталған орындық синтетикалық материалға жатады жəне ауа өткізгіштігі төмен. Соның салдарынан тер бөлінуінің жоғарлауына əкеледİ. 15% Hyundai, Daewoo, Mercedes- Benz автобусытарынан басқасының барлығында жолаушылар салоны жүргізушілер салонынан бөлінбеген. Кабиналардың əйнекпен қапталуы жəне артқы айналар жүргізушіге жолды бақылап отыруға мүмкіндік береді. Әйнек тазалағыштар мен күннен қорғайтын экрандар 43% автобустарда жоқ. Кабиналардың көлемі отырып істеген позада жүргізушінің қозғалысын шектемеді. Қозғалтқыш кабинадан тыс орналасқандықтан қосымша ыстық бермейді. Желдету жүйесі кабинаның ауасын шаң мен тастанды газдармен ластауы мүмкін.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- С.К. Карабалин, К.К. Тогузбаева, А.К. Сайлыбекова и др. - Қалалық автокөлік жүргізушілерінің еңбек жағдайындағы кейбір өндірістік факторларды гигиеналық бағалау. Материалы Республиканской научно-практической конференции, посвященной 70-летию академика НАН РК Г.А. Кулкыбаева «Экология промышленного региона и здоровье населения». - Караганды: 2010. - Б. 232-234.
- К.К. Тогузбаева, А.К. Сайлыбекова и др. - Гигиеническая оценка влияния некоторых производственных факторов на состояние работоспособности водителей автотранспорта. - Алматы: Римини, 2010. - XIV халықаралық ғылыми конференция «Здоровье семьи - XXI» атты мақалалар жиынтығы. - Б. 430-432.