Уыттылығы және ісікке қарсы белсенділігі

Мақала GLYCYRRHIZA L тұқымДасы түрлерінің жербеті және жерасты бөліктері сығынДыларының уыттылығы және ісікке қарсы белсенДілігі жайлы зерттеу жұмыстары жүргізілгенДілігі жайлы. Қызыл және орал мияның жербеті бөлігінен және тамырынан алынатын сығындының ісікке қарсы белсенділігі зерттелді. Глицирризин қышқылы in vitro және in vivo ісік промоторлардың әрекетін ингибиторлайды. Ол ісік промоторларымен индукцияланған жасушалардағы фосфолипидтердің зат алмасуының көтерілуіне жол бермейді және 7, 12-диметилбензантраценмен индукцияланған тышқандардың терілерінің карциномасына қатысты телеоцидинның ісікке қарсы әсерін тежейді. Жүргізілген жұмыс барысында мияның фенол қосылыстар және глицирризин қышқылының туындылары ісіктердің өсу үдерісін тежеу үшін болашағы зор екендігі және мияның ісікке қарсы тиімділігі бар жеке қосылыстары мен құрамдастырын іздеу жұмыстары жайлы сөз қозғалады.

Өзектілігі.

Қызыл мия Жамбыл облысы флорасының ең құнды техникалық өсімдіктерінің қатарына жатады. Оның құндылығы тамырындағы глицирризин қышқылының (8 % дейін) жоғарылығы, ол кең қолданыстағы көптеген дәрілік құралдарды алу үшін бастапқы шикізат болып табылады: булығуға қарсы, қабынуға қарсы, аллергияға қарсы, қатерлі ісіктерге қарсы және басқалар. Қызыл мия, сонымен қатар, көбік жасағыш түрінде тамақ, парфямериялық өндірісте және өрт сөндіру ісінде де кеңінен қолданылады. Табиғаттағы өсімдік шикізатының үлкен қорының нақтылығы оны өндірістік қолданыс үшін өте келешекті болады *1,2.3+.

Глицирризин өзімен глицирризин қышқылының тұзы (22 % дейін), флавоноидтер (4,3 % дейін), органикалық қышқылдар (4,6 % дейін), моно- және дисахаридтер (20 % дейін), шырышты және басқа фармакологиялық белсенді заттарды құрайды (Бондарев және басқалар, 1995). Мия тамырынан қабынуға қарсы, микробтарға қарсы, гиполипидтік және антиоксиданттық қасиеттері бар флавоноидтер сығылған, ал тамырдан алынған органикалық сығындылардың айқындалған микробқа қарсы және антиоксиданттық әсері бар. Миядан алынған флавоноидтар кейбір дәрі-дәрмектердің зиянды әсерін азайту және олардың фармакологиялық тиімділігін жоғарылату қасиеті бар[4,5,6].

Мияның басты емдік қасиеттері негізінен тритерпенттік гликозид, сондай-ақ глицеритттік қышқыл болып табылатын ß- глицирризиндік қышқылымен негізделген. Осы гликозидтер және олардың әртүрлі туындылары биологиялық белсенділіктің кең спектріне ие. Молекулада сутартқыш (диглякуронидтік) және су тепкіш бөлігінде ß-глицирризиндíк қышқылының нақтылығы оған бірегей физикалық-химиялық қасиеттер енгізеді: беттік-белсенді және сірне құрушы. Глицериндік қышқыл өзінің англиконы және метаболитінің құрылымы бойынша- глицирреттік қышқылы глякокортикоидтық гормондар құрылымына ұқсайды. Кейінгілердің әсері, α- және ß-шексíз кетонның, Сц-дегі оттектік функциясының топтамаларының және бүйірлік тізбектегі а-кетол тобының нақтылығына тәуелді. Кортикоидтық гормонедардың құрылымындағы алғашқы екі элемент глицирриттік қышқылда да бар (Муравьев И.А., Пономарёв В.Д., 1966). Глициризиндік және глицирриттік қышқылдар минералды кортикоидты және кортикостериодты белсенділікке ие. Олардың биологиялық әсерінің өте кең ауқымы осыған байланысты болады[7,8,9].

Зерттеудің мақсаты.

Жұмыс барысында қызыл және орал мияның жербеті бөлігінен және тамырынан алынатын сығындының ісікке қарсы белсенділігін зерттеу.

Зерттеудің міндеттері.

Егер біріншінің әсері азды-көпті белгілі болғанмен, екіншісінің әсері аз екенділігі зерттелген. Әдебиеттерде мияның ісікке қарсы белсенділігі және оның биологиялық белсенді қосылыстары туралы мәліметтер бар. Сонымен, глицирриттік қышқыл in vitro және in vivo ісік промоторлардың әрекетін ингибиторлайды. Ол ісік промоторларымен индукцияланған жасушалардағы фосфолипидтердің зат алмасуының көтерілуіне жол бермейді және 7, 12-диметилбензантраценмен индукцияланған тышқандардың терілерінің карциномасына қатысты телеоцидинның ісікке қарсы әсерін тежейді. Кейбір авторлар плазмалық мембрана рецепторлары бар 12-О- тетрадецилфорбол-13-ацетат сияқты, ісік промоторын байланыстыру әсерімен ингибиторлайтын глицирреттік қышқылдың ісікке қарсы белсенділігімен түсіндіреді. Мия тамырының сығындысы жасушалардағы глиобластоманың өсуін ингибиторлайды[10,11].

Алынған нәтижелер.

МЕ-180, U-87VG, SK-Hep-1, CALV-1, CAVA-1, SK-OV-3, HEC-1-A желілерінің адам карциномасының жасушаларына қарсы пентациклдық және тетрациклдық тритерпеноидтардың белсенділігін зерттеу кезінде, С3 болғанда еркін гидрооксиль тобы бар глицирреттік қышқыл 100 мг/мл мөлшерінде SK-OV-36 және CAVA-1 ісік желілерінің дамуына жол бермейді, осы уақытта С3-ОН тобы эстерификатталған карбеноксолонның мұндай белсенділігі болмаған.

Демек, тритерпеноидтардағы С3-ОН еркін топ цито уыттылығын анықтау үшін қажетті болып табылады. Глицирризин сондай-ақ 3'метил-4-диметиламиноазобензолмен индукцияланған ұйқы безінің зақымдалуын қайта қалпына келтіруге әсерін тигізеді (Бондарев және басқалар бойынша дәйексөз, 1995). Осы атқарылған жұмыстың өзінен-ақ мияның фенол қосылыстар және глицирризин қышқылының туындылары ісіктердің өсу үдерісін тежеу үшін болашағы зор. Мияның ісікке қарсы тиімділігі бар жеке қосылыстары мен құрамдастырын іздеу жұмыстары әлі де аяқталған жоқ [12,13].

Сыналынған сығындылардың қатерлі ісіктің қайталама топтамасының өсуіне әсері зерттелген. Препарат Ридер ортасына енгізілген, содан кейін оған саңырауқұлақтардың қайталама топтамасының себілді. 10-шы тәулікте БК биосалмақты 10-15 Петри табақшасынан жиналды және өлшенді. Бақылауға қатысты қайталама топтамасының өсуін тежеу пайызы бойынша сығындының белсенділігі анықталды (1- кесте).

1 кесте - Саңырауқұлақтың қайталама колониясы штаммдарының өсуіне мия сығындысының әсері

Ескерту ⁺- Дәрі-дәрмектің әсері екінші колонияны дифференциялау индукциясымен қосталған.

Қызыл мияның жербеті бөлігінің сығындысы максималды тежегіш әсерінің бар екендігін жүргізілген зерттеу жұмыстары көрсетті. Өсімдіктің жерасты бөліктерінен алынған үлгілердің белсендігі біршама төмен. Сығындылардың уыттылығы салмағы 20-22 г болатын ақ нашар тұқымды тышқандармен анықталған. Тышқандарға шөптен алынған сығынды 1Д50=1650 мг/кг және тамырдан алынған сығынды 1Д50= 1570 мг/кг мөлшерінде бір рет ішіне енгізілген. Сығындылардың уыттылығы аз, ішке бірнеше рет енгізумен анықталған максималды төзу мөлшері 300-500 мг/кг құрайтынын көрсетті.

Ісікке қарсы белсінділігі салмағы 120-150 г болатын ақ нашар тұқымды егеуқұйрықтарда, ақ тышқандарда (Ва1в/С57В, СВА және С57И/6хСВА және С57В1/6хДВА/2 будандарда) зерттелген. Қайта есілген саркома 180, Акатол, P₃₈₈, Льяис өкпе ісігі, РШМ-5, Плисс лимфосаркомасы, саркома 45 ісіктік штаммдар қолданылды. Химия терапевтік тәжірибелер жалпы қабылданған әдістермен жасалынды. Препараттардың тиімділігінің критериі ретінде бақылаумен салыстырғанда ісіктің өсуін 50 және одан жоғары көрсеткіште тежеу пайызы болды. Сығындылар айқын ісікке қарсы белсенділікті көрсетті (2-кесте).

2 кесте - Жануарлардың қайта есілген ісіктерінің өсуіне мия сығындыларының әсері

Сонымен, қызыл мияның жербеті бөлігінен алынған шығарымдар Плисс лимфосаркомасының өсуін 78 % дейін тежеді. Біз қызыл және орал миясының шөптері мен тамырынан алынған сығындылардың ісікке қарсы белсенділігін және уыттылығын зерттедік.

Тәжірибелер ҚР онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтының ісіктерге эксперименттік химия терапия жасау зертханасымен бірге жүргізілді. Сыналатын өсімдіктердің ісікке қарсы қасиеттерін бағалау екі тест-жүйеде: зертханалық жануарлардың және микроскоптық саңырауқұлақтардың қайта есілген ісіктік штаммдарымен жүзеге асырылды (Mitscher L.A., Rao R., Khanna J. et al., 1983), мұнда Fusarium bulbegenum var.blasticola мицеллиалды саңырауқұлағы мәдениеті тест-жүйе түрінде алынған. Әдістің сезімталдығы 75 %, өзгешілігі - 95,4 %, ал жерасты бөлігінен алыған шығарымдарда -63 % құрайды.

Сонымен қатар, шөптің сығындысын қолдану 180 саркомасы бар Ва1в/С57В желісіндегі жануарлардың өмір ұзақтығын 70 % -дан астам ұлғайтады. Зерттеліп отырған көпқұрамды препараттардың әйгілі ісікке қарсы агенттермен бірлесу мүмкіншілігі айқындалған (5-фторурацил, циклофосфан, винкристин, винбластин, оксоплатина, адриамицин және басқалар).

Гормон тәуелді ісіктің (СА-755 және РМК-1) өсуіне сығындының әсері ерекше назар аударуды талап етеді, бұл, мүмкін, эстрогенді белсенділігі бар изофлавоноидтардың қатысуымен түсіндіріледі. Екі түрлі мия сығындыларын фармакопиялық дәрі- дәрмектермен (Құрғақ қызыл мия тамырының сығындысы) салыстырғанда, олардың ерекшеліктері айқындалды.

Қорытынды:

Қызыл және орал миясының сығындыларының Эрлих ісігінің көрнекі нұсқасының өсуін асқазан ішіне 5 рет енгізгенде - 60 және 53 % сәйкес, фармакопиялық дәрі-дәрмек - 32 % ингибиторлады. Бұл, қызыл мия сығындысы орал миясының сығындысына қарағанда біршама жоғары ісікке қарсы белсенділікке ие, бұл өсімдіктің жербеті бөлігі үшін флавоноидты кешенінде витексиннің және сапонаретиннің және жерасты бөлігі үшін глицирризин қышқылының және фенол қосылысы кешенінің басымдылығынан деп түсіндіруге болады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Муравьёв И.А., Пономарёв В.Д. Новый метод количественного определения глицирризиновой кислоты в солодковом корне. // Кн.: Изучение и использование лекарственных растительных ресурсов СССР. - М.: 1966. - С. 340.
2. Бондарев А.И., Зарудий Ф.С., Русаков И.А. Солодка (Обзор) .// Химико-фармацевтический журнал, 1995. - Т.29. - № 10. - С.33 - 38.
3. Сарсенбаев К., Хайаши Х., Гишо Х., Абдрахманов О. «Биохимические особенности популяций глицирризин содержащих видов солодки Казахстана» // - Алматы: 2002. - 177 с.
4. Худайбергенов Э.Б. Биологическая и хозяйственная характеристика видов солодки Казахстана // - Алма-Ата: "Наука", Каз.ССР, 1990. - С. 113.
5. Кожамжарова Л.С., Сарсенбаев К.Н., Барамысова Г.Т. Вестник КазНУ, 2006.