Қамауда ұсталатын тұлғалардың заңға бағыну тәртібін ынталандыруының маңызды амалдарының бірі көтермелеу мен жазалау шаралары болып табылады.
Сезіктілер немесе айыпталушылардың үлгілі тәртібін мақұлдау әдісі көтермелеу деп айтуға болады. Ол тұлғаны тәрбиелеудің маңызды амалы болып табылады, заңға бағыну тәртібін ынталандырады, оң қылықтарды қайта орындауға түрткі болады. Марапатталған тұлғаның үлгілі тәртібі мен оған қолданылған көтермелеу шаралары туралы біліп, басқа сезіктілер мен айыпталушыларға көтермелеу шаралары әсерін тигізеді. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес аталмыш шараларды қолданунегіздемелері мен түрлері "Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 30 наурыздағы №353-I Заңында ("Ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңы - ары-қарай) көрсетілген. "Ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңының 36 бабына сәйкес, көтермелеу шараларын қолдану негіздемелері:
- міндеттерін үлгілі орындау;
- қамауда ұстаудағы белгіленген тәртіпті сақтау.
Қамауда ұстаудағы белгіленген тәртіпті сақтау сезіктілер мен айыпталушылар міндеттерінің маңыздылығының бірі болып табылады. Міндеттерін үлгілі орындау дегеніміз оларды біріншіден уақытылы орындау деген мағынаны білдіреді. Оларға мысалы, "Ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңымен және Ішкі тәртіп ережелерімен белгіленген күзетте ұстау тәртібін сақтау, күзетте ұстау орындары әкімшілігінің заңды талаптарын орындау, гигиена мен санитария талаптарын сақтау, күн сайынғы серуенге шығу, өрт қауіпсіздігінің ережелерін сақтау, күзетте ұстау орындарының мүлкіне ұқыпты қарау, кезектілік тәртібімен камераларды және басқа да бөлмелерді тазалау, күзетте ұстау орындары қызметкерлерінің, сезіктілер мен айыпталушылардың, сондай-ақ басқа да адамдардың абыройын қорлайтын іс-әрекеттер жасамау, өзінің өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін қасақана іс- әрекеттер жасамау сияқты міндеттер жатады. Сонымен қатар күзетте ұстау орындарының қызметкерлеріне, сондай-ақ күзетте ұстау тәртібін қамтамасыз ететін өзге де адамдарға олардың қызметтік міндеттерін атқаруына кедергі келтірмеулері туралы жазылған.
Жоғарыда аталған бапқа сәйкес қауіпсіздігі аралас мекемелерде мынадай көтермелеу шаралары қолданылуы мүмкін:
- бұрын белгіленген жазаны мерзімінен бұрын алу;
- кәмелетке толмаған сезіктілер мен айыпталушыларға спортпен шұғылдануға арналған үй-жайларға қосымша баруға, сондай-ақ бос уақытын өткізудің басқа да нысандарына рұқсат беру [1].
Бұрын белгіленген жазаны мерзімінен бұрын алу тек қауіпсіздігі аралас мекемесінде ұсталған кезеңінде жазаланған тұлғаларға қатысты. Сезіктілер мен айыпталушыларға қолданылатын жазалау шаралары "Ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңының 37 бабында көрсетілген. Айта кетсек "Ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңында бұрын белгіленген жазаны мерзімінен бұрын алу нақты мерзімдері белгіленбеген. Шамасы, сезіктілер мен айыпталушылар қауіпсіздігі аралас мекемесінде ұзақ уақыт болмауымен түсіндірілетін шығар. Тәжірибеде қамауда ұстау мерзімі әр түрлі болады, кейде тіпті бір жылдан да асады. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексінің 131 бабына сүйене отырсақ, онда сотталған адам тәртіптік жазалауды өтеген күннен бастап алты ай бойы жаңадан жазалауға тартылмайтын болса, ол жазасы жоқ деп есептеледі [2].
Жазалауды алудың мағынасы қауіпсіздігі аралас мекемесінде тұлғаның жазаланды деп есептелмеуі болады. Сонымен қатар жазалау туралы қаулысы сезікті немесе айыпталушының жеке ісіне тіркеледі, кейін сотталған жағдайда, түзеу мекемелерінде жазасын өтеу барысында жазалау шарасы басты назарда болады.
Жазалау шаралары туралы деректер сезікті, айыпталушылар мен сотталғандарға мінездеме бергенде, болашақта сотталған адамның жазасын даралау мақсатында оның мінез-құлқын бағалау үшін, қауіпсіздігі барынша төмен мекемеге ауысу немесе шартты түрде мерзімінен бұрын және де басқа негіздер бойынша босатылу туралы сұрақтарын шешу кезінде есепке алынады.
Жоғарыдағыны негізге ала отырып, сезіктілер мен айыпталушыларды көтермелеу маңызды болып есептеледі.
Көтермелеу шарасының екінші түрі (спортпен шұғылдануға арналған үй-жайларға қосымша баруға, сондай-ақ бос уақытын өткізудің басқа да нысандарына рұқсат беру) жоғарыда жазылғандай тек қана кәмелетке толмаған сезіктілер мен айыпталушыларғақатысты. Заңнамада аталмыш шараларға қатысу уақыттары да көрсетілмеген. Сондықтан осындай сұрақтар қауіпсіздігі аралас мекемесі бастығының бұйрығымен шешілуі тиіс деп ойлаймыз. Бұл көтермелеу шараларын қолдануын білуге мүмкіндік береді.
Алдын ала қамауға алу орындарында бекітіліген тәртіпті сақтау және де сезіктілер мен айыпталушылардың арасында құқық бұзушылық пен қылмыстарды алдын алу мақсатында жазалау шаралары қолданылады. Сонымен қатар жасалған қателіктерге әкімшіліктің теріс көзқарасын көрсетуімен жазалау шаралары тәрбиелік сипаттамада қолданылады.
Сезіктілер мен айыпталушылардың қауіпсіздігі аралас мекемелерінде белгіленген тәртіпті бұзғаны, сондай-ақ мекеменің қалыпты жұмысына кедергі болғаны жазалауға негіз болып табылады. "Ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңының 37 бабына сәйкес күдіктілер мен айыпталушыларға мынадай жазалау шаралары қолданылады:
- ескерту;
- сөгіс;
- он бес тәулікке дейінгі мерзімге тәртіптік изоляторға жабу;
- кәмелетке толмаған күдіктілер мен айыпталушыларды жетпіс екі сағатқа дейінгі мерзімге уақытша оқшаулау үй-жайына жабу қолданылуы мүмкін.
Бір тәртіп бұзғандығы үшін кінәлі адамға бір жазадан артық жаза қолданылмайды. Жаза тәртіп бұзуды жасаудың мән-жайлары және сезікті мен айыпталушының мінез- құлқы ескеріле отырып қолданылады. Жаза тәртіп бұзушылық белгілі болған күннен бастап он тәуліктен кешіктірілмей, ал егер тәртіп бұзушылыққа байланысты тексеру жүргізілсе - ол аяқталған күннен бастап, бірақ тәртіп бұзушылық жасалған күннен бір айдан кешіктірілмей қолданылуы мүмкін. Жаза, әдетте, дереу, ал оны дереу қолдану мүмкін болмаған жағдайда - ол белгіленген күннен бастап бір айдан кешіктірілмей қолданылады. Жаза қолданылғанға дейін сезіктіден немесе айыпталушыдан жазбаша түсініктеме алынады, ал түсініктеме беруден бас тартылған жағдайда ол туралы тиісті акт жасалады. Сөгіс түріндегі жаза ауызша немесе жазбаша нысанда, басқа жазалар - жазбаша нысанда қолданылады.
Тәртіптік изоляторда, уақытша оқшаулау үй-жайында ұстауда күдіктілер мен айыпталушылардың болу себептері:
- басқа күдіктілер мен айыпталушыларға қысым көрсеткені және оларды қорлағаны үшін;
- күзетпен ұстау орындары қызметкерлерінің немесе өзге де адамдардың заңды талаптарына бағынбағаны не оларды қорлағаны үшін;
- оқшаулау қағидаларын бірнеше рет бұзғаны үшін;
- алкогольдік ішімдіктерді сақтағаны, дайындағаны және ішкені үшін;
- сақтауға және пайдалануға тыйым салынған басқа да нәрселерді, заттар мен тамақ өнімдерін сақтағаны, дайындағаны және пайдаланғаны үшін;
- құмар ойындарға қатысқаны үшін тәртіптік изоляторға, ал кәмелетке толмағандар уақытша оқшаулау үй-жайына отырғызылуы мүмкін.
Тәртіптік изоляторға, уақытша оқшаулау үй-жайына жабу түріндегі жаза сөгіс түрінде екі және одан да көп рет жаза қолданылған күдіктілер мен айыпталушыларға да қолданылады. Күдіктілер мен айыпталушылар тәртіптік изоляторда, уақытша оқшаулау үй-жайында жеке жатын орнымен және төсек-орындармен белгіленген сағаттарда ұйықтайтын уақытқа ғана қамтамасыз етіледі.
Тәртіптік изоляторға, уақытша оқшаулау үй-жайына жабылған күдіктілер мен айыпталушыларға тыйым салынады:
- қорғаушымен жолығудан басқа, хат жазысуға, жолығуларға;
- тамақ өнімдері мен ең қажетті нәрселерді сатып алуға;
- хаттар, сауқаттар және сәлемдемелер алуға;
- үстел үсті ойындарын, кітаптарды, газеттерді, журналдарды және өзге де әдебиетті пайдалануға тыйым салынады.
Сауқаттар мен сәлемдемелер күдіктілер мен айыпталушыларға олардың тәртіптік изоляторда, уақытша оқшаулау үй-жайында болу мерзімі аяқталғаннан кейін табыс етіледі.
Күзетпен ұстау орны әкімшілігі бастығының немесе оның міндетін атқарушы адамның тәртіптік изоляторға, уақытша оқшаулау үй-жайына отырғызу түріндегі жазаны орындауды кейінге қалдыруға, күдіктіні немесе айыпталушыны медициналық көрсетілімдерді ескере отырып мерзімінен бұрын босатуға құқығы бар. Егер жазаны орындауды ұзарту мерзімі медициналық көрсетілімдер бойынша жазаны қолданған күннен бастап бір айдан асып кетсе, онда күдікті немесе айыпталушы жазадан босатылуы мүмкін.
Емізулі балалары бар әйелдер, жүкті әйелдер және кәмелетке толмағандар тәртіптік изоляторға жабылмайды [1].
Беларусь Республикасының "Қамауда тұлғаларды ұстау тәртібі мен шарттары туралы" Заңымен салыстыра отырсақ, олардың заңнамасы бойынша мынадай көтермелеу шаралары қолданылуы мүмкін:
- алғыс жариялау;
- бұрын белгіленген жазаны мерзімінен бұрын алу;
- кәмелетке толмаған сезіктілер мен айыпталушыларға спортпен шұғылдануға арналған үй-жайларға қосымша баруға, сондай-ақ бос уақытын өткізудің басқа да нысандарына рұқсат беру.
Сондай-ақ мынадай жазалау шаралары қолданылады:
- ескерту;
- сөгіс;
- он бес тәулікке дейінгі мерзімге карцерге немесе әскери абақтыда бір кісілік камераға жабу [3].
Жоғарыдағыны ескере отырып, біз келесі қорытынды жасай аламыз:
- Бұрын белгіленген жазаны мерзімінен бұрын алу алты ай өткенге дейін алынуы мүмкін деген қорытынды жасауға болады.
- "Сөгіс түріндегі жаза ауызша немесе жазбаша нысанда, басқа жазалар - жазбаша нысанда қолданылады" - делінген, біздің ойымызша "ескерту" шарасын ғана ауызша нысанда қолданып, қалған жазалауларын тек жазбаша нысанда қолдану тиімді деп есептейміз.
Әдебиеттер
- Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 30 наурыздағы №353-I Заңы (2017 жылғы 11 шілдесі жағдайына берілген өзгерістері мен толықтыруларымен).
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі, 2014 жылғы 4 шілдедегі № 234-V ҚРЗ. - Астана, 2014.
- Закон Республики Беларусь от 16 июня 2003 года № 215-3: О порядке и условиях содержания лиц под стражей.