Корпоративтик басқару өзектілігі корпоративтик басқару өзектілігін құрайтын кәсіпорын иелері мен менеджерлері арасындағы қарым-қатынас күрделенген сайын анықталады. Қазақстанда нарықтық реформалардың бастапқы сатысында жиі бір адамға біріктірілген, ал қазір кәсіпорын иелері ретінде менеджерлерді жалдауға мәжбүр. Сонымен қатар, корпорация аясында түрлі акционерлік топтар арасындағы қарым-қатынас күрделенеді: ірі және ұсақ, бақылау және т.б. Барлық өзара қарым-қатынастар корпоративтік менеджменттің принциптерімен реттелуі тиіс.
Қазақстанда қалыптасқан корпоративтік басқару жүйесі белгілі бір функцияларды сипаттайды:
- корпорациялардың меншігін қайта бөлудің тұрақты үдерісі;
- қаржы ағымдарын бақылау және корпоративтік активтерін шығаруға байланысты көптеген инсайдерлердің нақты мотивациялары;
- директор қолында немесе бас директор қолындағы акциялардың шоғырлануы;
- дәстүрлі сыртқы корпоративтік басқару тетіктерінің әлсіз немесе қолма- типтік рөлі (нарықтық бағалы қағаздар,банкроттық,корпоративтік бақылау және басқару);
Корпоративтік басқару жүйесі корпорациясының айтарлықтай кемшілігі әділ өкілдік мүшелерінің болмауы болып табылады.
Нақты анықталған және бақылау жүйесінің түрлі деңгейлері арасындағы өкілеттіктері, құқықтары, міндеттері мен бөлу жүйесін тексеретін, сондай-ақ шешім қабылдау үдерісіне қатысушылар арасында да ешқандай нақтылық жоқ. Мұндай жағдай корпорацияның экономикалық қауіпсіздікке төнетін қатерлерінің бірі болып табылады [1].
Корпоративтік басқарудың орталықтандыру дәрежесі жоғары экономикалық тәуелсіздік бөлімшелері корпорациясының төмендеуіне әкеледі. Мұндай басқару жүйесіне қатаң реттелген төменгі деңгейдегі көшбасшылық және аға басқарушы бағыныстылығы және жанама жеке бас директорлар сирек экономикалық қызметі бойынша жауапты болмайды. Олар өте көп корпоративтік басқарудың қалыптасуы мен дамуына кедергі болады.
Корпоративтік басқару- бір адам барлық функцияларды бірдей орындай алуының өте күрделі үдерісі болып табылады. Әрбір рөл арнайы стильді талап етеді.
Корпоративтік басқару қызметкерлері рөлдерді ойнау жанжалды болып табылады. Сондықтан бір адам осының барлығын бір уақытта орындай алмайды.
Қазақстандағы корпоративтік басқару қазіргі сәтте ең осал болып келеді. Бұл жекеменшік және қадағалау құрылымдарының ашық болмауынан байқалады.
Құрылымдардың бұлыңғырлығы акционерлер мен әлеуетті инвесторларға бақылау механизміне дұрыс түсінікте болмауы Қазақстандық жобаларға қатысу мүмкіндіктерін арттырады.
Десе де, компаниялардың әртүлі топтары арасындағы билік үшін күрес кезеңі өткен жоқ. Қазақстандағы корпоративтік басқару қағидаттарын нығайтуда әлсіздіктер кедергі жасайды. Осы саладағы реформа елімізде жақсы корпоративтік басқарудың қағидаттарын бекіту үшін басымдылық болып табылады.
Бұл сондай-ақ халықаралық стандартқа сәйкес қаржылық және өзге есеппен ере жүруі тиіс. Зерттеулер көрсеткеніндей, көптеген корпорациялар шын мәнінде акционерлерге тиесілі емес, компаниялар заңды және құқықтық комбинациясы арқылы бақылайтын топтар мен жеке тұлғаларға тиесілі.
Иелердің тізілімдері жоқ, өйткені нақты иелерін анықтау қиын. Өтпелі экономикасы бар көптеген корпорациялық елдерге тән басқару және бақылауда акционерлерді сәйкестендіру болды.
Себебі, өз капиталын бақылаудан жоғалту қорқынышы, сондай-ақ қаржы ағындарын бақылауды жоғалтуға кейбір корпорация дайын емес болды. Сондықтан, Қазақстандық көптеген кәсіпорындардың бас директоры жүйе тетіктерін сақтайды, ал басқару жүйесі автолитарлық болып табылады. Нәтижесінде, адам ресурстарының құралдары мен еңбек объектілерінің жиынтығы ретінде келісілген корпорацияның тұтастығы жоғалтылады.
Өтпелі елдер экономикасы сияқты Қазақстан үшін де қазіргі уақытта қалыптасу сатысындағы корпоративтік басқарудың аралық моделін сипаттайды.
Қазақстанның ірі холдингтері мен корпорициялар жүйесі АҚШ және неміс модельдерімен көп ортақтары бар. Бірақ англо-америкалық корпоративтік басқарудың моделі ең көп қолданылады. Отандық модельдерді қалыптастыруда корпоративтік басқарудың мынадай факторлары әсер етеді:
- корпорацияның акцияларының меншік құрылымы;
- инвестициялық жинақ тетігі ретіндегі қаржы жүйесінің ерекшелігі (қаржылық шарттар тарату, қаржы нарықтарының жай-күйі, қаржы институттарының түрлері, банктердің рөлі);
- корпорацияны қаржыландыру коэффиценті;
- елдегі макроэкономикалық саясат;
- саясат жүйесі;
- құқықтық жүйенің тарихи дамуы және қазіргі заманғы ерекшеліктері;
- дәстүрлі ұлттық идеология:
- мемлекеттің дәстүрлі және экономикалық араласу дәрежесі және құқықтық жүйенің реттеу рөлі;
- ағымдағы бизнес тәжірибе.
Корпоративтік басқару шекарасын анықтауда қазақстандық компанияның корпоративтік басқару функцияларының бөлімі үш деңгейлі басқару иерархиясында қолданылады.
Экономикалық субъект қоғамның бір бөлігі ретіндегі өз мақсаттарын көздеген жеке тұлғалардың топтары бар:
- акционерлер (иелер);
- жалдамалы аға иелері (менеджмент);
- қызметкерлер.
Иерархияның орта және төменгі деңгейдегі қарым-қатынастар мамандардың іскерлік операцияларды басқару барысында қызметінің мәні болып табылады. Басқаша айтқанда, менеджмент бизнесті жүргізудің тетіктеріне бағытталған. Сол уақытта, корпоративтік басқару санаты әлдеқайда ауқымды [2].
Біріншіден, бұл қатынас барысында иерархияның жоғарғы және орта басқару арасындағы арақатынас иелерінің мүддесі, яғни меншік иелері шарттың қолданылукезеңінде мүліктік менеджер объектісі ретінде бизнес тұлғаны пайдаланатын құқығын айтады.
Екіншіден, бұл қатынас барысында кең корпоративтік басқару механизімдерінің көптеген экономикалық өзара іс-қимылды көрсететін субъектілердің, оның пайыздық жұмыс істеуінің түрлі аспектілерімен байланысты (директорлар кеңесі мен менеджмент қызметкерлері, акционерлер кеңесі).
Корпоративтік басқару және басқару функцяларының қиылысуы тек қоғамның дамуы стратегиясын әзірлеуден өтеді.
Нақты функционалдық аймақты сипаттаудың белгілі саясаты бар:
- кадрлық саясат:
- мотивациялық саясат;
- тәуекелдерді басқару жүйесі.
Қаржы отырысының директорлары мен комитеттеріне үнемі тағайындаулар мен сыйақылар өткізіледі.
Жақсы корпоративтік басқарудың негізгі қағидаттары сәйкес дәрежелі инвестицияларды тарту туралы шешім қабылдауда маңызды рөл атқара бастады.
Корпоративтік басқарудың халықаралық стандарттарына қызығушылық өсті. Қазіргі уақытта көптеген отандық компаниялар, заңды түрде корпоративтік басқару кодтарын әзірлеп, оларды іске асыруға міндетті.
Бірақ олардың көпшілігі Қазақстандық қор биржасында ресми есебін және листингін алу үшін жасайды.
Қазіргі уақытта кәсіби кеңесшілерді алу және кәсіби топ-менеджерлерді жүйелі басқарманы құру ниетімен көрсетілген бақылау үдерісі болып табылады.
Қазақстан компаниялардың және холдингтердің дәстүрлі түрін қалыптастыру үдерісінде болып табылады.
Оны ішкі жолын кесу үшін, олар сыртқы нарықтағы шетелдік корпорациялармен бәсекеге түсуге бағытталған.
Адам капиталына қарағанда, материалдық активтерді сатып алу үшін инвестицияларда өткір қажеттілік бар.
Компанияның сыртқы ресурстарға қажеттілігі бар, себебі ішкі ресурстары асып келеді .
Алайда, шетелдік инвесторларды тарту жағдайында мүдделерінің әртүрлі болуына байланысты, әдетте басшылар арасында қақтығыстар болады.
Ол интеллектуалдық, ұйымдастырушылық және басқарушылық қызметіне сал болуы және компанияның бәсекеге қабілеттілігін төмендетуі мүмкін.
Осы және басқа да мәселелерді шешу үшін барлық мүдделі тараптардың арасында құқықтар мен жауапкершілікті бөлу басқарудың дұрыс жағдайда болудың ұтымдылығын көздейді.
Мұндай жүйенің негізгі элементтеріне түрлі меншік құрылымлары мен компанияның ұйымдастырылуы кіреді,а л акционерлері сенімді сапалы бизнес- ақпараттың барлық акционерлерге қамтамасыз етеді.
Неміс және американдық корпоративтік басқару моделіне қарағанда, Қазақстандағы ең ірі компаниялардың атқарушы органы тәуелсіз орган болып табылмайтын және акционерлердің жалпы жиналысын және директорлар кеңесінің шешімін орындауға міндетті.
Айтуға қоспағанда, ұлттық компанияларда құзыретті органдарының таратылуы түсініксіз болып қалады. Қазақстанның әділ құқықтық әдебиетінде көрсетілгендей, ол әлі ұлттық үкіметтер және мемлекеттік органдар тарапы арасындағы құзіретін саралаған жоқ.
Неміс құқық менеджерлері акционерлік қоғам туралы заңда акционерлердің алдында жауапты болып саналады.
Кәсіпорынның мәртебесі мен функцияларының құқықтық реттеу тұрғысынан әкімшілігі неміс тәжірибелі органдары мен лауазымды тұлғалардың құқықтық мәртебесін жан-жақты реттеуге тиіс.
Мұндай көзқарастың қажеттілігі, ғасырларға тән экономикалық тәжірибесі бар елдерге қарағанда, посткеңестік мемлекеттерде корпоративтік басқару дәстүрлері әзірге қалыптаспаған.
Императивтік нормалар заңнамаға байланысты қазіргі заманғы жаңа кәсіпорындардын пайда болуына ықпал етуі тиіс.
Компанияның негізін қалаушы бостандығын қамтамасыз етуде қоғамда көптеген абзал басқару элементтерін тудыруы мүмкін.
Қорытындылай келе, Қазақстандағы корпоративтік басқару жүйесі даму сатысында тұр, көптеген сұрақтар өзекті болып отыр және оларды шешу үшін уақыт талап деген қорытынды жасауға болады. Сондай-ақ, іс жүзінде елдегі корпоративтік басқару жүйесін дамытуға қатысты тиісті заңнаманы қарастыру қажет.
Барабар компанияны дамыту үшін бірінші кезекте компания иелерінің, сондай-ақ, жоғары және орта менеджмент арасындағы басқаруын жақсарту керек. Енді осы үдерістің дамуын бақылап, кәсіби топ-менеджерлерді кәсіби кеңесшілер жүйесін жасауға ұмтылысы білдірілді.
Қазақстан компаниялардың және холдингтердің дәстүрлі түрін қалыптастыру үдерісінде болып табылады.
Оның ішкі жолын кесу үшін, олар сыртқы нарықтағы шетелдік корпорациялармен бәсекеге түсуге бағытталған [3].
Әдебиет
- С.Әбділдин Корпоративтік басқару (оқу құралы) – Алматы, 2008. -365 б.
- О.А.Яновская, Н.В.Никифорова Корпорациялық басқару - Алматы, Экономика, 2006. - 283 б.