Ассистивті ақпараттық құралдар және технологиялардың жүйелеуі

Берілген мақалада ассистивтік ақпараттық құралдардың және технологиялардың жүйелеу қаралып жатыр. Негізде адам-машинаның өзара әрекеттесу әдістер тиімділік және әмбебаптық жоғарылату үшін сөйлеу және қолданушының многомодальдік интерфейстердің ассистивті информациялық-коммуникациялық технологиялар қолданып жатыр.

Адамда бар функцияның бүзылуын суреттейтін бірнеше әр түрлі жіктеулер болады. Түрге байланысты және бүзуларды дәреже тиісті мүгедектік топтары, түзетілген мектеп түрлері, ассистивті технологиялар түрлері және т.б.

Осылай, функцияларды шектеу адамда келесі санаттар бойымен бөледі: (статодинамикалық, ) қозғаушы функцияны бүзу; (көру, сыбыс, иіс сезу қаблеті, сезу) сенсор бүзулары; қан айналымы, тыныс, ас қорыту, бөлу, энергия және зат алмасу функциясы, бөлінді шығару; психикалық (қабылдау, назар, жады, ойлау, сөз, эмоциялар, ерік).

Қазақстанда ресми қабылданған бірнеше мүгедектік дәрежелері бар: I мүгедектік тобы - ең ауыр шектеулер және өзіне-өзі қызмет көрсетуге адамның қабілетсіздігінің болуы, II тобы - көмекші қүралдарды пайдаланумен өзіне-өзі қызмет көрсетуге адамның қабілеттілігі, III тобы - денсаулықты бүзылысы берік азын-аулақ немесе организмның функцияларын бүзылулармен шамалы бейнеленген, сонымен бірге 18 жасқа дейін балаларларды бөлек ерекшелейді.

¥қсас бейне (түзетілген) арнаулы білім беретін [1] мекемелері бөлінеді: I түр - естімейтін балалар үшін, II түр - нашар еститін балалар үшін және нашар есті балалар үшін, III түр - соқыр балалар үшін, IV түр - нашар көретін балалар үшін және басқа көру бүзылыстарымен; V түр - ауыр сөйлеу патологиясы бар балалар, VI түр - тірек-қимыл аппаратының бүзылыстарымен ауыратын балалар, VII түр - (ЗПР ) психикалық даму бөгелісімен ауыратын балалар, VIII түр - ақыл-ой кемістігімен ауыратын балалар.

Ескеру керек, термин «сауығудың техникалық қүралдары» «ассистивті технологиялар» үғымымен туыс болып келеді, бірақ тепе-тең емес. Мысалы, бірінші жағдайда, негізінде, адамдар мүмкіндіктері шектеулілермен (мүмкін, уақытша ) өзі сауығуға дейін, екінші жағдайда технология көздегені болады және іс жүзінде түтастай (өтеледі ) сезім мүшелері болмайтын немесе аяқ-қол, қашан толық сауығу және сауығу туа біткен көрудің жоқтығында мүмкін емес немесе қолдар) пайдаланатын техникалық қаражаттар көздегені болады. Мүмкін, ассистивті технологиялар мүгедектерді сауығуды техникалық қүралдардың бөлігі болып көрінетінін айтуға болады. Заңға сәйкес Қазақстан Республикасы «Тіршілік ету әрекетімен шектелген адамдарды сауықтырудың техникалық қүралдары. Классификация: "мүгедектің сауығуының техникалық қүралдары" - бүл техникалық қүрал, оның ішінде мүгедектерге,арнайы сауықтыру қасиеттеріне ие ағза функциясының бүзылуына байланысты, алдын алуға рүқсат ететін, адамның тіршілік ету әрекетін шегін бейтараптандыру немесе әлсіздендіру. Бүл заң мүгедектердің сауықтыру қүралдарының жалпы атауы мен классификацясын анықтайды.

Заңға сәйкес мүгедектерді сауығудың техникалық қаражаттары [2] «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғаулар туралы» олардың функционалдық тағайындауы бойымен үсынылады:

1. өзіне-өзі қызмет көрсету үшін арнаулы қүралдар;
2. күтіну үшін арнаулы қүралдар;
3. бағдарлану үшін арнаулы қүралдар, қарым-қатынас үшін арнаулы қүралдар ақпараттармен алмасу;
4. білім үшін арнаулы құралдар, білім алу (соқырларға арналған әдебиеттерді қосқанда) және еңбек жолының істері;
5. протез бұиымдар (протезді-ортопедиялық бұиымдарды қоса алғанда және ортопедиялық аяқ-киім және арнаулы киім, көз протездері және есту қүралдары);
6. арнаулы тренажерлық және спорттық жабдықтар, спорттық инвентарь;
7. қозғалыс үшін арнаулы құралдар (қоларба,орындықтар)

Бүл жүмыста, негізі, физикалық және сенсорлы ауытқулары бар адамдарға бағытталған ассистивті ақпараттық технологиялар класы қаралады және зерттеледі. Осыған орай, ассистивті АКТ ықтималды қолданушылардың ауытқу дәрежесіне тәуелді функционалды тағайындау бойынша жіктелуі мүмкін:

1. сенсорлы ауытқулары бар адамдар үшін технологиялар, соның ішінде:

а) есту қабілетінде ауытқу бар адамдар үшін ассистивті қүралдар (сурдоақпараттық қүралдар);

б) көру қабілетінде ауытқу бар адамдар үшін ассистивті қүралдар (тифлоақпараттық қүралдар);

1. сөйлеу қабілетінде ауытқу бар адамдар үшін технологиялар (дауысты қүрастыра алатын қүралдар);
2. тірек-қимыл аппаратының жұмысы кезінде (моторлы ауытқулар, аяқ- қолдардың жоқтығы) физикалық жағынан ауытқу бар адамдарға арналған технологиялар ;
3. когнитивтік ауытқулары бар адамдарға арналған технологиялар (ақыл-ой, психикалық, даму ауытқулары және т.б.);
4. ортақ медициналық көрсеткіштер бойынша шектеулі адамдар үшін технологиялар (мысалы, қарт кісілер және ішкі ағзалары бойынша сырқат адамдар).

1 суретте адам ауытқуының типінен тәуелді ассистивті ақпараттық технологиялар түрлерін жүйелендірудің бар нүсқаларының біреуі көрсетілген.

97

«Жарымжандар құқықтар туралы Конвенцияда» [3] ол ассистивті технологиялардың және қүрылымдардың жасаулар және қолданулар екі негізгі қағидасы нақтылы 2006 жылда ООН Бас Ассамблеямен қабылданған еді:

1. Әмбебап дизайн - дизайн максимал ықтимал дәрежесінде олардың жасау жарамды бейімделусіз қажеттіліксіз барлығын адамдары үшін пайдалануға шақырған заттардың, жағдайлардың, бағдарламалардың және қызметтердің (қүрылымы) немесе арнайы дизайнды, бүл әмбебап дизайнда сонымен бірге түсініп жатыр және жарымжандар нақты топтар үшін мамандандырған ассистивті қүрылымдардың жасау. Қатынаста бүл қағида қолданулары сонымен бірге барлық азаматтарға объекттерге және қызметтерге кедергісіз рұқсат маңызды қамтамасыз ету кезде, тәуелсіз бар функционалдық шектеулерден тосқауыл орта жасау туралы айтуға болады.
2. Ақылды құрал-сайман - қоғам үшін шамалас емес және керексіз ауыртпалықпен дайындалатын емес қазіргі объекттерге және қызметтерге түрлендірулердің және түзетулердің жағдайда қажеттіліктері енгізу, басқа адамдармен бірдей адамына және негізгі бостандықтарына барлығын қүқықтарына жарымжандарға іске асыруда қамтамасыз етулерге мақсаттарда. Бүл қағиданың аналогпен сонымен бірге сөз жарымжанның және оның қажеттіктердің мүқтаждықтардың астына орта ақылды қүрал- сайман туралы жүретін кезде, адапттивті орта келіп жатыр, бірақ олардың қанағаттандыруларына түсінікті үиымдастыру, техникалық және қаржы мүмкіндіктерге шеңберлерде.

Осы Конвенциямен сонымен бірге ескеріліп жатыр, не қол қоятын оның мемлекет-қатысушылар жарымжандар және олардың әлеуметтік қорғауы жеткілікті тіршілік деңгей қамтамасыз ету үшін барлық тиісті шаралар қолдануға тиісті: тіршілік және әлеуметтік дағдылардың жарымжандармен игеру; ортақ білімдерге жүйеде үйрену; еңбекке нарықта қолайлы шарттардың айқындау; жарымжандар үшін түсінікті орталар жасау және бұл мақсаттарда бейімделу қала қүрылыс, көлік, коммуникациялық және басқа инфрақүрылымды; (қарым-қатынасқа жесттік тілге, әліппеге Брайля және басқа әдістерге және қалыптарға қолдануыға жәрдемдесуге қоса) мәліметке жарымжандардың рүқсаты; Ақтау және басқа шаралар, қоса заң шығарушы.

Адамдар үшін дербес компьютерлерге базасыда ассистивтік құралдардан қолданудан мүмкіндіктен маңызды когнитивтік бүзылулармен және ноутбуқтардың тіптісі шектелген, онымен клавиатурамен қиын операция жасау немесе тышқанмен. Байланыста оларға бүл үшін сенсор қалқалар және планшеттер жиі қолданылып жатыр. Компьютермен басқарулар барлық функциялар қалқаға график түрінде объекттерге саусақтармен тиіп кетулермен қолданушымен іске асып жатыр ; үқсас құрылымдар сонымен бірге жасөспірім балалар өте тез меңгеріп жатыр. Когнитивтік бүзылулармен адамдар үшін арналған қүрылымдардың басқа класс, т.п және жоспарлаулар қиындықтармен төңіректегі кеңістіктеәсерлердің, бағыттан адасудың атқархатын қысқа мерзімді жадтан ауыр бүзушылықтан беттер тікелей қолдануы үшін арналған қүралдар қүрайды.

Олардың есебі - қамтамасыз ету максимал ықтимал күнделікті әсерлерге үйреншікті өмірде және дербес орындауда адамға тәуелсіздікке бүл жағдайларда. Сондай қүрылымдар өзімен жарымжандармен ғана емес көмектесіп жатыр, және сол адамдарға, кім олармен артында күтеді. Қүрылымдар өзі ұстазбен, жетекшімен алдын ала енгізген қадам сайын жекелеған тапсырмалар үсынатын көп көз мөлшерімен және дауыс анықтамалар қолданушыға ілігіп жатыр немесе бетпен, жарымжанның қара артында, және жарымжанмен бүл тапсырмалардың біртіндеп орындау нәтижеге оның алып келіп жатыр. Анықтамалар ей бүл алады немесе үй бойынша кейбір жүмыс орындау үшін әсерлердің тізбектері нүсқаулары емдерде қабылдауда шығарылған болуға тиіскен әсерлердің.

Әлемне барлық бірнешесі жүздік болып жатыр немесе орнын толтыру мүгедектікпен адамдарға ақпараттық компъютер технологиялардың табыстардың есептің артына өз физикалық бүзушылықтар мүмкіндік беретін арнайы қүрылымдар өндіріп алатын фирмалардың мыңылардың.

Олар ассистивті технологияларға американдық одаққа ағылшын тілде, веб-сайтта сонымен қатар Интернетте кең көрсеткен жарымжандарға ілігіп жатыр мүмкіндіктер туралы мәлімет.

Швецияда бүл бағытта жүмыс белсенді хабар алып жатыр сонымен бірге мәлімет олар туралы орналастырған әр түрлі өндірушілермен шығархатын түсінікті ассистивті кұрылымдардың тізбе жүйелі шығарып жатыр (SIAT) ассистивных технологиялардың Швед институт жүмыс істеп жатыр институтқа веб-сайтта.

Швецияда бүл бағытта жүмыс белсенді хабар алып жатыр білімде ақпараттық технологиялар ЮНЕСКО бойынша түсінікті Халықаралық институт тізбе жүйелі шығарып жатыр жарымжандар үйрену үшін ақпараттық технологиялардың қолдануылар сұрақтармен белсенді шүғылданған (SIAT) ассистивных технологиялардың Швед институт жүмыс істеп жатыр және арнайы жабдықпен бүл үшін.

Әр түрлі ассистивті ақпараттық технологиялар өндеп жатыр сияқты сондай ірі шетел өнеркәсіптік серіктестікте өз коммерциялық өнімдерге олардың енгізіп жатыр Microsoft, IBM, Intel, LG, Samsung, Philips және басқа.

Қазір ассистивті технологиялар өндеп жатыр, мінсіздікке жетіп жатыр және кең қолданылып жатыр, негізгі, жоғары өркейген елдерде, периодизация бойынша жарымжандарға қатынастар қалыпты дамулары алабүрт V мерзімі Н.Н. Малофеева.

Кем дамыған елдерде, алабұрт III немесе IV мерзімдер, ұқсас қүрылымдарға дербес әзірлеуде және зерттеуде қажетті қорлардың және мүмкіндіктердің болмайды. Сол бірге, қалыпты дамуда V мерзімге IV өткел басқа елдерде бүл технологиялардың қарызға алумен жарысап жатыр.

Мүгедектігімізбен адамдарымыздың шектеулеріміздің астына компъютер жабдығымыз бейімделуіміз үшін ассистивті кұрылымдарымызға және технологияларымызға, және арнайы программалық қамтамасызетуімізге дамытуларымызға сүрағымызға біздің елімізде, едәуір кішісі ықылас білдіреді, Еуропаларға Жапонияларға, Израильне, елдерде өте технологиялық жоғары өркейген елдерде.

Қазақстанда РК денсаулық сақтау осы Министрлік бүл бойынша мүгедектікпен адамдардың тәртіптің 609 мыңылардың ресми саналып жатыр және еңбекке жарамсыз азаматтарды. Бірақ Қазақстанда 2011 жылда 20112015 жылдарға өлшеулі « Түсінікті орта жаңа мемлекеттік бағдарлама бастады », негізін қалайтын мақсатпен мүгедектікпен адамдардың өмірлер сапалар жақсарту келетін, тіршілік әрекетілері барлығын салаларына егде және еңбекке жарамсыз адамдардың.

Кейбір ықыласқа бүзушылықтармен адамдардың арнайы талаптарға жеткілікті әлеуметтік, ақпараттық және басқа мемлекеттік қызметтерге, сервистерге және жүйелерге жүмыстарға қағидаларға әзірлеуде осы ЦП білдіріп жатыр.

Мүгедектікпен адамдар көмек үшін арналған ақпараттық технологиялардың бірақ әзірлеуге және зерттеуге және мемлекеттік бағдарламада барлығына ортақ ақпараттық ашықтықтар қамтамасыз етулер « Түсінікті орта мүлдем болмашы орын » беріліп жатыр, сондықтан ол әрең жарымжандардың ортасында ақпараттық ашықтықтар керекті мәселелер шеше алады. Тек қана біршамасы үшін мүгедектікпен адамдардың дәрежелердің ассистивті информациялық-коммуникациялық технологиялардың әзірлеулер хабар алып жатыр. Осылай Ресейде сыбыс бойынша жарымжандар коммуникаторлардың үшін өндірушілер бар, мәтін бойынша орыс сөзден синтезден көзден, бағдарламалардан бүзушылықпен адамдар үшін клавиатуралардың Брайля және қалқалардың және мәтіндік субтитрлеулер теледидар бағдарламалардың жүйелері.

Ресейде егде адамдардың осы уақытқа сан көптеген жалғыз 49 адам дерлік 40 миллиондардың қүрады (htpp: //kremlin.ru/news/16556), және жеке өмір сүріп жатыр. Үштен бір санақ бойынша олардан жылға рет минимум қасақана емес қүлап жатыр, және жартысы олардан дербес жоғары көтеріле содан соңы алмайды.

Көбінесе, көмек онымен маңызды тап ешкім қасында кезде, жоқ сонда. Оларға үшін сервистер болып жатыр, үқсас сервиске өмірлер « Сызығы АҚШҚА » (http://istartup.kz/startup/show/id/271), жүмыс істейтін және енді көп 30 жыл Еуропалар елдерге.

«Үрейлі батырмалар» арқасында бүл уақыттың артына өмірлердің мыңылардың ондықтары қүтқарған барлық әлем бойынша еді. Егде адамда бүл үйлерде аппарат бекітіліп жатыр, үй телефонға үқсас, бірақ тек қана бір батырмамен, екінші батырма білезікте болады немесе адам өзі әрдайым көтеріп апарған алқаға. Жағдайда шүғыл жағдайлар (мысалы, қүлауға) абонент батырманы тықсырып жатыр, және сигнал байланысу-орталыққа түсіп жатыр оператор-медик қатты байланыс бойынша жағдайды айқындап жатыр және жағдайда қажеттіліктер бауырлас, көршілерді шақырып жатыр немесе жедел көмек. Жағдайда баса көктеуді немесе адам батырманы басаалмайтын кезде, үстамалы ауруды, бөлмеде қүлаулар датчигі істеп жатыр және сигнал автоматически көмекте орталыққа түсіп жатыр.

Сияқты енді айтылды, бағыттаған адам-машинаның өзара әрекеттесулер қүралдардың және интерфейстердің ағымдағы зерттеулердің және әзірлеулердің көпшілік негізгі, әр түрлі датчиктердің массивтермен жабдықтаған есептеуіш машиналарға жасауға және сенсор басқарулар көп қызметті кешенді қүралдардың олармен. Жасахатын қолданбалы интерфейстер тәжірибелі қолданушыларға бағдарлаған және шектелген сенсор және физикалық мүмкіндіктермен беттер үшін адам-машинаның коммуникация үшін дерлік арналған емес. Интуициялық түсінікті, әмбебап және табиғи адам-машинаның өзара әрекеттесу үйым үшін өте перспективалы многомодальдік келіп жатыр (әсіресе қолданушымен және компьютермен арасында мәліметтер (модальносттік) айырбастың бір уақыттағы бірнешесі әдістердің қолданушы дыбыс және көз көрет) қолданбалы интерфейстер және жүйелер, сондай сияқты: әңгіме сөз, мимико еріндердің беттер және артикуляцияы, қолданушының көзқарастың қолдың, бастың және, бағыты ымдары және осылай бүдан әрі.

ӘДЕБИЕТ

1. Борякова, Н. Ю. Педагогические системы обучения и воспитания детей с отклонениями в развитии, 2008.
2. Закон Республики Казахстан от 21 июня 1991 г. «О социальной защищенности инвалидов в Республике Казахстан» (Ведомости Верховного Совета Казахской ССР, 1991 г., № 26, ст. 345; Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан, 1994 г., № 9-10, ст. 158; № 15, ст. 208; 1995 г., № 20, ст. 120; Ведомости Парламента Республики Казахстан, 1997 г., № 7, ст. 79; № 12, ст. 184; № 17-18, ст. 219; 1998 г., № 24, ст. 432; 1999 г., № 8, ст. 247; 2001 г., № 1, ст. 4; № 13-14, ст. 173; 2002 г., № 6, ст. 71).
3. Конвенция о правах инвалидов (принятая Резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН от 13 декабря 2006 г. N 61/106) [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://base.garant.ru/2565085/#ixzz329yBkE76.