Қылмыс құрамының жалпы түсінігі барльқ қылмыс құрамына тән осы төрт түрлі элементтермен сипатталады. қылмыстың осы немесе баска элементтерін сипаттау тиісінше қылмыс құрамының элементтерін сипаттау деп аталады. Мысалы, қылмыстың субъективтік жағының белгілерін сипаттау қылмыс құрамының субъективтік жағы деп аталады.
Қылмысты дұрыс саралау үшін, нақты қылмыс құрамдарыньң белгілерін тисінше дұрыс түсіну қажет. Осындай әдіс қылмыс құрамының жалпы белгілерін білуге жәрдемдеседі Ал қылмыс құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс құрамын қатесіз табудың аса кажетті сатысы болып табылады.
Қылмыс құрамы деп - қылмыстық заң бойынша коғамга Қауіптіі ic- әрекеттерді белгілі 6ip қылмыстың қатарына жаткызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Қылмыстың кұрамы белггілі 6ip элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жуйенің болмауына, яғни қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс кұрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін кұрайтын бастапқы компоненттердіі айтамыз. Қылмыс кұрамының белгілеріне мынадай 4 түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы. Мысалы, Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау максатынсыз заңсыз илену (185- бап) осы баптың төрт элеметіне тоқталатын болсақ.
Топтық объектісі - меншікке байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Объективтік жағы - автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз илену, яғни айдап кету. Бұл бапта әрекет арқылы жасалады. Ал қылмыс кұрамы формальдық қылмыс құрамын құрайды, яғни зардабтың болуына қарамастан қылмыс аякталған деп танылады.
Субъективтік жағынан - тікелей қасақана аркылы жүзеге асырылады. Міндетті белгісі болып ниет және мақсат танылады.
Субъектісі - 16 жас ал, 2-3 тармағы бойынша 14 жастан, eci дұрыс адамдар субъектісі болып табылады.
Осы керсетілген төрт белгінің 6ipeyi жоқ болса, онда бұл қылмыс кұрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа 6ip қылмыс құрамы болады. Ce6e6i, бұл жерде 185-бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен icrey жоқ. Әp6ip қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның Жалпы бөлімінде оның тиǐстǐ баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып көрсетілген. Мұның өзіде диспозициялардың, қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оның, басқа қылмыстардан ажырататыіі соған тән белгілерінің тізбегін береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер. Жалпы белімнің баптарында аньқталады. Мысалы, бөтенің мүлкін ұрлауды аньқтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы қылмыстың не субъектісі, не кінәнің нысаны аталмаған. Бұл жалпылама белгілерҚылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында керсетілгендей, яғни қылмыстық жауаптылық босатылатын жас шамасы ол біріншіден, қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапка тартылады. Ал екіншіден, қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар mci өлтіргені(96-бап) үшін, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені (103- бап) үшін, немесе зорлағаны (120-бап) үшін, сонымен қатар адамды ұрлағаны (125- бап), ұрлық жасағаны (175-бап), mci тонағаны (178-бап), ұрып-соққаны (179- бап), қорқытып алғаны (181-бап), және тағы баска баптар үшін қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Ал үшіншіден, егер кәмелетке толмаған адам жоғарыда айтылып кеткен баптың 6ipiнші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа толса, 6ipaқ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық даму жағынан артта калуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтақы қылмысты жасау кезіндегі өзінің ic- әрекетінің немесе әрекетсіздігінің ic жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
Ал қасақана жасалған қылмыс (20-бап) бойынша бұнда тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады және егер өз ic-әрекетін немесе әрекетсіздігінің коғамға қaуіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай коймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Сонымен қатар егер адам өз ic-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оньң қоғамдық қауыпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың, болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немкұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрльқтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана керсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді Әрбір қылмыс істелген уакытында көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс кұрамына жатпайды. Қылмыс кұрамына мұкияттыльқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеміз барльқ қылмыстарға ортақ, олардьң коғамға кауіптілігін және қүқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығыньң көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер қылмыс қүрамына қосылмайды. Сондьқтан олар қылмыс қүрамынан тыскары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін үрлағанда (акша, зат, қүжат тағы басқа) немесе ол үрльқтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің 6ipeyi жоқ болса, онда қылмыс қүрамы да болмайды.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін үрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын үрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашьқ түрде жүзеге асырылса, онда үрльқ емес, басқа қылмыс күрамы - тонауболады. Қылмыс кұрамы 6ip ғана қылмыстьқ құқылық нормасында - 6ip бапта керсетілуі мүмкін. Мысалы, 314- бап қызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің 6ip бабында қылмыс құрамының 6ip немесе бірнеше түpi қарастырылуы мүмкін. Мысалы Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауптілік дәрежесіне қарай немесе қызметтік өкілеттілікі асыра пайдаланудың үш кұрамы керсетілген: баптың 6ipiншi бөлімде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері керсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының тікелей істеген қылмыстарды керсетіледі. Алдын ала қылмысты әрекеттерде немесе қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барльқ белгілері болмайды. Мысалы әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап жыныстьқ қатынас жасау орындалмайды немесе Mci өлтіруге окталғанда қылмыстың зардабы - адам өлімі жоқ. Бірақ та осы жагдайларда кінәлінің әрекеттеріне Ерекше белімдеегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың барлық белгілерінің болмауы олардың ic- әрекетінде қылмыс кұрамы жоқ деуге негіз болмайды. Бұл жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы Ерекше белімнің, сол сиякты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға окталғанда кінәлінің әрекетін қылмыстың кодекстің 120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс кұрамының белплері бар. Зорлау, яғни жәбірленушінің немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасауы болып табылады. Сонымен қатар қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу (24-бап) бойынша тікелей ниетпен қылмыс құралдарын іздестіру, әзірлеу, немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады. Ал егер тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған ic-әрекет немесе әрекетсіздік, егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады [2, 596].
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ 6ip- бірне ұқсамайтын қылмыстық-құқыльқ түсініктер. Олардың өзара мазмұны да, бағыты да әр түрлі.
Қылмыс ұұымына келетін болсақ. Біріншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекісінің жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. Ал екіншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстьқ кодексінің Ерекше белімінде көзделген қайсы 6ip әрекеттің белгілері формальды болса да бар, елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық; кауіптіемес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қayiniн туғызбаған ic-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Анықтамадан көргендей, қылмыс дегенміз адамның әлеуметтік құқылық қоғамға қауіпті және құқықа қайшы секілді міндетті белгілерінің жиынтығынан тұратын ерекше іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі, сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын 6epin қана қоймай, оньң әлеуметтік-саяси мәнін де ашып керсетеді. Өмірде қылмыстық кұбылыстар әр түрлі нысанда корініс тауып немесе түрліі түрде болатындықтан қылмыстық заң қылмыстың жалпы түснігімен 6ipre нақты қылмыстардың да тусінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі - барлық қылмыстарға тән, оның белгілері Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекісінде көрсетілген жеке қылмыстар түрінде нақтыланып, өзінің дамуын табады.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың кұрамы - бұл қылмысты ic- әрекет емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана. Ол - нақты қылмыстың заңды сипаттамасы, жеке нақты қылмыстың заңдылық тусінігі [3, 476]. Егер қылмыстың тусінігінде барлық қылмыстарға тән белгілер - қоғамға кауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық аталған болса, ал қылмыс құрамында ic-әрекеттің қоғамға кауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті белгілерінің жиынтығы есепке алынады. Қоғамға кауіптілік қылмыс құрамының емес, қылмыстың белгісі болып табылады. Осы екі қылмыстың құқылық- түсініктерінің бағыты да әр түрлі. Нақты кылмыстың кұрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы тусінігі нақты қылмыстың заңдылық базасын жасаудың, қылмыстық құқықта оның құқылық, әлеуметтік-саяси табиғатын түсіндіру кажеттілігінен туындайды.
Әдебиет
- Қазақстан Республикасының, Кылмыстық кодекісі // Жеті жарғы» баспасы, Алматы, 1998. (өзгертулер мен толықтырулармен,2007ж).
- Қылмыстық кодексіне түсініктеме. - Алматы, 2001 .-398 6.
- Алауханов Е.О.Қазахстан Республикасының қылмыстық құқығы: Жалпы Бөлім. Оқулық – Алматы:Жеті жарғы, 2001 -2726.
- Қазакстан Республикасының Қылмыстық - атқару құқығы: Оқу құралы - Алматы: Жеті жарғы, 2002 – 2566 б.
- Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану):Оқульқ -Алматы: Жеті жарғы, 2005-232 б.
- Жасубиев С.Т. Разграничение хулиганства от смежных преступлений // Ғылым, 2004. - №2. - с.27-29.
- Вержбицкая Н. Основная версия - хулиганство // Казахстанская правда, 2004 - 30 ноябрь, с.2.
- Башкатова Т. Метла - это вам не нары, или Пари выиграли пессимисты? // Костанайские новости - 2003, 18 январь, с.6
- Башкатова Т. От криминальных нападений не застрахован никто //Костанайские новости - 2006, 14 марта, с.2