Қазақстан тәуелгіз мемлекеттер арасында сыбайлас жемқорлық пен күреске бағыталған арнайы заң қабылданған мемлекеттердің бірі. Бұл заң 1998 жылдың 2 шілдесінде қабылданып, «Сыбайлас жемқорлықпен күрестуралы» заң деп аталынды. Онда негǐзгǐ ұғымдар анықталады, сыбайлас жемқорлықпен күрестің мақсаттары мен ұстанымдары белгǐленедǐ, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу жөніндегі шаралар жасалып жатыр. Нақты айтқанда бұл заңға дейǐн оның бағытталған тұлғалар санаты және оларға қойылған шектеулер мен тыйым салулар заң жүзінде айқындалмастан, жүйесіз түрде жүргізіліп келген едǐ.
Ал, заң қабылданысымен сыбайлас жемқорлықпен күрес елǐмǐзде белгǐлǐ бǐр жүйеге келтǐрǐп, мақсаты айқындала бастады.
Мемлекеттǐк органдарда сыбайластықтың алдын алу шаралары сыбайлас жемқорлықпен күресті жүзеге асырушы органдардың жұмысын күшейтумен ұштастырылуда.
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтар мен күрес әрдайым жүргізіп келедǐ. Бұл заңға дейǐн оның бағыталған тұлғалар санаты және оларға қойылған шектеулер мен тыйым салулар заң жүзінде айқындалмастан жүйесіз түрде жүргізіліп келген едǐ. Ал заң қабылданысымен сыбайлас жемқорлықпен күрес еліміздегі бǐр және екі келтǐрǐлǐп, мақсаты айқындала бастады. Мемлекеттǐк органдарда сыбайластықтың алдын алу шаралары сыбайлас жемқорлықпен күресті жүзеге асырушы органдардың жұмысын күшейтумен және белсендǐгǐн арттырумен ұштастырылуда.
Қолданылып отырған шаралар жағдайды бǐр қалыпқа түсіріп, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының сәл де болса азаюына қол жеткǐзуге мүмкіндік берǐп отыр.
Қазіргі уақытта қоғам нарықты экономика қатынасқа қиын экономика өтпелі кезеңде, мемлекет экономиканы қайтадан қалпына келтірудің кезең сыбайлас жемқорлыққа қолайлы жағдай туғызады. Бǐз оны қалай айтпасақ та дерекпен қалады. Сондықтан, біздің ойымызша, уақыт келдǐ деп құқық қорғау органдары тарапынан заңдылықты нығайту керек, сотпен прокуратуларға қылмыскердің тиǐстǐ жазасын алуды қадағалау керек. Әйтпесе болмайды. Егер бǐз жамандықтың алдын алмасақ, оның бǐзге әрқашанда кедергǐ болуы әбден мүмкін. Сондықтан қылмысты тоқтату құқық қорғау органдарының алдын да парақорлықпен аянбай батыл күресу мǐндеттерǐ қойылған. Парақорлық қылмыс түрі сияқты әрқашанда пайда ниетǐмен ǐстеледǐ және өз негǐзǐнде материалдық және экономикалық мүддесі бар. Осындай қылмыстың өсуіне себепшǐ болған мынадай жағдайлар; өндірістің төмендеуі, азаматардың өмірлік жағдайының қиындауы, тауар бағаларының өсуі, кейбǐр лауазымды адамдар жеке тұрақсыз азаматтарды пара беруǐне лажсыздайды, осыған сот тәжірибесінен көпшілік мысал келтǐредǐ.
Психикалық жоспарында парақорлықпен адамдардың заңсыз пайда табуына ұмтылыс білдіреді, жеңіл өмірге, өзінің материалдық жағдайын заңсыз жолымен жетуге. Осындай тұлғалардың сипаты олардың әрекетсіздігі және надандығы. Парақорлық талан-таражбен байланысты, билǐгǐн пайдаланып қиянат жасау немесе қызмет бабын пайдаланып пайдақорлық қылмыстар жасау. Мәліметтер оқу тәжіребесінде көрсетеотырып қарастыру ǐстерǐ аса қиындықты бǐлдǐредǐ. Негǐзгǐ дәлелдемелерді жинау қиындығы азаматтардың құқық қорғау органдарына сенімсіздігі, жақындарының өмірі мен денсаулығынан қорқуы, қылмыскер жағынан кек алуы және басқа да жағдайлар .әрқашанда қылмыс әрекеттері жасырын түре болады, бірақ адамсыз пара берудің әшкерелеу қиындығы, пара алушылар мен делдалдар қылмыстар ашылған жағдайда екі жақта да қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себебін талдасақ, сонымен Қазақстандағы күресу заңдылық жолдарын және сыбайлас жемқорлықпен күресудің халықаралық тәжірибесіне назар аудара отырып, онымен күрес проблемасын шешу үшін биліктің жоғарғы эшоланында осы әлеуметтік жауыздықты алдын алу үлкен маңызы бар.
«Сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстар бойынша қылмыстық істерді соттарымен қарау тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының нормативті қаулысында көрсетілген сыбайлас жемқорлықпен байланысты лауазым адамдардың қылмыстық жауапкершілік туралы заңныны соттарымен дұрыс пайдалану сыбайлас жемқорлықтың сатысын төмендетеді, қоғамның мемлекетке оның институттарына сенімдікті бекітеді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметкен нақты қатысатын соттардың және құқықты қорғау органдарының жұмыстық нәтижесін көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарау тәжірибесін талқылап, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот соттарымен негізінде дұрыс қараларды және кінәліліге әділетті жаза тағайындалады деп көрсетіледі.
Сонымен қатар, соттар сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстарды жасаған адамдардың іс- әрекеттерін заңды саралауында қателіктер келтіреді, олардың субъектілерінің анықтау кезінде бірлесіп жасайтын практика жоқ, кінәлілерге жазаның түрі мен мөлшерін тағайындау барысында қатаң жеке бекіту туралы заңның талабы барлық істер бойынша орындалмайды.
Сыбайлас жемқорлықпен байланысты қылмыстарды жасау себептері мен жағдайларды терең және бүкіл жақты сотпен кейбір кезде ашылмайды, қажетті жағдайда жеке қаулы шығарылмайды.
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық туралы тек өте жалқау адам сөйлемейді. Бұл тақырып үлкендердің де аузынан, жастардың отырысынан, шенеуліктердің мәжілістерінің тәртібінен түспейді. Бірақ мәселе біржақты қаралып беріледі; шенеуліктер ұятын ұмытып, пара алады.
Пара берушінің көбі жауапқа тартылады ма? Заңда ондай мүмкіншілік қарастырылса да, бірақ кейбіреуі жазасын алмаған. Біздің пікіріміз бойынша, проблеманы тек қылмыстық немесе тәртіптік жазалаумен шешуге болмайды, адамдардың заңдылық мәдениетін көтерумен байланысты. Алдын ала жастардың ертеңгі күнін ойлай отырып, біз олардың заңдылық мәдениетін көтеруіміз керек, олар өздерініңқұқықтары мен бостандықтарын жəне міндеттерін білулері қажет. Біз міне сонда ғана әділдікке жете алкамыз. ұқсас жолды барлық дамыған мемлекеттер өткен. Мысалы, 30- шы жылдағы Американы алайық. Онда сыбайлас жемқорлықпен күресу проблемасы өте шиеленіскен болатын. Ал Италия? Бұнда осы мәселені бǐржолата және бұрылмас шешǐледǐ деп айтуға болмайды. Бірақ қоғамдық құрылымдарының, БАҚ жағынан шығатын қатаң бақылау құқық қорғау органдарының күшімен бірде позитивті нәтижені бередǐ.
Қазақстан жас мемлекет. Бірақ бізде сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін едәуір қатаң заңнамалық база құрылған. Бұл жұмысты мемлекет Президенті жеке бақылауында ұстап отыр, құқық қорғау органдардан нақты істер талап етіп, ал қоғам кіріспейтін позицияы алып отыр. Мұндай қатынаста «сыбайлас жемқорлықтың көп басты гидрасын» жеңуге болмайды.
«Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизациясының тездету жолындағы» ақырғы жолдамасында Н.Назарбаев сыбайлас жемқорлықпен күресті нығайту туралы айтады және бұл маңызды істе тәртіптік кеңестерге ақырғы емес рольді береді.
Бірақ олар өздеріне жүктелген міндеттерді орындауға дайын? Ақырғы жылдары мемлекеттік қылмыскерлермен жасалған сыбайлас жемқорлық бұзушылықтарды салыстырайық. Сондай- ақ тәртіптік кеңестің қарсылық шараларын.
Бүгінгі күні жас адамдар мемлекеттік құрылымдарға өзін іске асыру жəне мақсатқа жету үшін келеді. Осыған орай жалақы мөлшері сыбайлас жемқорлықты алдын алуында кішкентай емес роль ойнайды. Бұл бағыттағы бірізділік əрекеттер мемлекеттік қызметінің имиджін қолайлы əсер етеді.
Қазақстан халқына жолдамсында ел Президенті мемлекеттік қызметке түскен бизнесімен «ол не сатты немесе өзінің бизнесін басқаруға бергенін жариялауы қажет» дейді. əрине бұл дұрыс. Әйтпесе кейбір шенеуліктерге мемлекеттік қызмет өзінің бизнесін дамытуға қажет екені анықталады. Ал шешім немесе өзінің сұрағына жауап алу үшін, немесе анықтаманы жасау бойынша кабинеттерде табан тоздыруды алсақ. Осындайда шенеуліктерде процедураны тездету үшін өзіне сыйлық алу мәселелері туындайды. Бүгінгі күні дүрыс жасалып жатыр «бір терезенің» практикасын туындатып. Ал әртүрлі қаржылық есептерді электрондық түрде, берушімен қатыссыз, қабылдау практикасын алсақ. Бұндай тәжірибені, мысалы, кеденінде, салық органдарында асырылуда. ұқсас тәжірибе сыбайлас жемқорлық пайда болуы мекенін азайтады.
Жолдамадан тағы да шығатыны, ол тәртіптік кеңестер мүмкіншілігі толық іске асырылмайды, одан да басқа, оларды дамыту үшін нақты тапсырма беріледі. Жеке айтқанда, тәртіптік кеңестерді ҚР мемлекеттік қызмет істері бойынша Агентікке бағындыру туралы. Көрсетілген тапсырмаларды орындаған кезде тәртіптік кеңестерді функцияларды, статустарды анық белгіленген болған тілейміз, Президентпен қойылған басміндетті табысты орындау үшін - мемлекеттік қызметкерлермен қызметтік этиканы орындау бақылауын іске асыруда.
Парақорлық және сыбайластық жемқорлыққа қарсы тұруға бола ма? Әрине болады. Осындай негативті құбылысқа қарсылық жүйесін көпсатылы болуы керек. Бұл мәселені шешу үшін анық приоритеттік бағыттарды белгілеуі мүмкін;
- Салық жүйесін қайта қарау, көлеңкі экономиканың кейбір бөлімдерін жер астынан шығару механизімін құрастыру.
- Сыбайлас жемқорлықтың және парақорлықтың себептерін анықтау үшін ғылыми зерттеу жүргізу (криминологиялық талдау).
- Мемлекеттің экономикаға және әлеуметтік салаға әсер ету салаларын қайта қарау.
- Кәсіпкерлікті және базарды реттеу бойынша заңнамалық базаны тәртіпке келтіру мемлекеттік қызметкерлердің теріс пайдалану мүмкіндігін есепке ала тұра.
- Банктік операциялар жүргізу, құнды қағаздар базарында мәмілелер, салық және әкімшіліктену бойынша маманды білімдері бар компетентті кадрлерді дайындау жүйесін жасау.
- Жоғарда көрсетілген барлық бағыттарды өзінде біріктіруге қабілеті бар сыбайластық жемқорлықпен және көлеңкі экономикамен күрес бойынша ұлттық бағдарламаны дайындау және іске асыруға кірісу.
Сыбайлас жемқорлық - бұл құбылыс, онымен күрес жүргізілген экономикалық реформалар арқылы өту қажет, сондай-ақ мемлекеттік қызметкерлердің өзін әлеуметтік қорғау шаралары арқылы, осындай деп ТМД Республикаларындағы мемлекеттік қызмет саласындағы сыбайлас жемқорлықпен күресуді сипаттауға болады. Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін, онымен Қазақстанда күресудің заңды негіздерін және сыбайлас жемқорлықпен халықаралық күрес тәжірибесін талдай отырып, сыбайлас жемқорлықпен күресу проблемасын шешуге байланысты жоғары билік эшолонында осы әлеуметтік зұлымдықтың алдын алу үшін үлкен маңыз беріледі.
Әдебиет
- Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл //өзгертулер мен толықтырулар 2011 жылға // Алматы: Жеті жарғы, 2012. -138 бет.
- Назарбаев Н. «Қазақстан 2030», Алматы,1998.
- «ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» ҚР Заңы 2 шілде 1998 жылы. № 267-1.
- Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлыс жемқорлық пен қылмысқа қарсы күрес жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» 2000жылдың 20 сәуіріндегі жарлығы
- «Сыбайлас жемкорлыққа қарсы күрес туралы соттармен қылмыстық істерді қарау кезіндегі тәжірибиесу туралы» Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы № 18
- Абдиров Н.М. Казахстан в зеркале проблем организованной преступности и коррупции. //Проблемы борьбы с коррупцией и организованной преступностью: Сб. науч. тр. Караганды, 1998, с. 60-61.