Банктің мəнǐн ашпас бұрын, алдымен оның осы заманғы ұғымын қарастырып көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп жаңсақ əрǐ үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері əр түрлі. Сондықтан да адамдардың банк туралы түсініктері де əр қилы.
Кейбіреулер оны мекеме, енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны экономикалық басқарудың органы деп санаса, ал тағы біреулері оған делдалдық ұйым ретінде қарайды жəне т.б. Банктің мұндай анықтамаларын оқулыктар мен ғылыми əдебиеттерден, кезеңдік баспасөзден, тіпті заң, ереже, нұсқау секілді ресми қүжаттардан да кездестіруге болады. Алайда, банктің мəнǐн терең зерделеген И.О. Лаврушин айтып кеткендей, осы заманғы банк ұғымына қатысты жоғарыда айтылғандардың барлығы дерлік шындыкқа толық сəйкеспейдǐ, əрǐ банктің мəнǐн ашып көрсетпейді [1].
Ол банк мəнǐн зерделеудің мынадай əдǐстемелǐк негіздерін ұсынады:
- банк мəнǐн макродеңгейде оның қызметімен байланыстыра отырып талдау;
- оның мəнǐн əр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктщ біртүтас жүйесі ретǐнде қарастыру;
- банктщ мəнǐн ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан айрықшаланатын езǐндǐк ерекшелǐктерǐн ашуды кажет етедǐ;
- банк мəнǐн ашып керсету оның қүрылымын ашып керсетудǐ қажет етедǐ.
Банктщ мəнǐ банктердщ түрпаттары мен түрлерше қарамастан бірыңғай болады əрǐ оның мəнǐ коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де, эмиссиялық банкке де жəне т.б. барлық банктерге бǐрдей тəн болып табылады. Бүл аталған банктердегǐ операциялар да, қызмет ету аясы да жəне т.б. бǐр- бǐрǐнен езгеше болады, бǐра^ бүл арадағы оның (банктщ) мəнǐ езгерǐссǐз қалады жəне олардың барлығына бǐрдей тəн. Бүл ерекшелǐктер бǐртÝтас ретǐнде банктердщ əр түрлерш керсетедǐ.
Банк езǐндǐк ерекшелǐгǐ бар кəсǐпорын ретǐнде материалдық ендǐрǐс саласындағы енǐмдерден кеп езгешǐлǐгǐ бар енǐмдǐ ендǐредǐ. Ол тек жай ғана тауарды емес, ақша жəне телем қүралдары түршдегі айрықша тауарды ендǐредǐ. Қолма-қол ақшаны шығару - бүл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.
Банктщ қызмет керсету саласындағы негǐзгǐ енǐмǐне заттай ендǐрǐс, түтыну заттары емес, несие үсыну жатады. Əрǐ-берǐден соң несие қандай да бǐр соманы бǐлдǐрǐп қоймайды, ол ссудалық пайыз түршде пайда əкелетǐн капитал ретǐнде анықталады.
Коммерциялық банктер бǐр жағынан, шаруашылық субъектǐлердщ уақытша бос ақшалай қаражаттарын тарататын болса, екǐншǐ жағынан, бүлқаражаттар есебінен кәсіпорындармен үйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады [2].
«Банк ресурстары» термині «несиелік ресурсы» былай қарағанда кең үғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің үйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады. Барлық кәсіпорындар, үйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының қүрылымдарында тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мүндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі қүралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал, таратылған қаражаттарға: мемлекетік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатады. Осындай жағдайларда банк ресурстар нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтын бір бөлігін қүрайды.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының қүрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктерінің қызметінің түрақтылығы үшін, ең бастысы, олардын баланстары өтімді болуы керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жүмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе - теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады.Сөйтіп банкте жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялар мен тікелей жүмыс жасай бастады. Бүл, яғни банктің ресурстық қүрамында тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы материалдық қүндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық орталық банкіміз (банктердің банкі) болып табылатындықтан, коммерциялық банктердің бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да қүралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, үйымға және халыққа сатып отырады.
Банк ресурстары - бұл банктщ пассивтǐк операциялары негǐзǐнде қалыптасқан және барлық активтǐк операциялар бойынша банк етǐмдǐлǐгǐн қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктщ меншǐктǐ және таратылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстары банктщ пассивтǐ операцияларын орындау нəтижесǐнде туындайды және банк балансының пассивǐнде керсетǐледǐ. Сондықтан кейде банк ресурстарын пассивтер деп атайды, ал шетел əдебиеттерǐнде пассив деп тек тартылған ресурстарды атайды. Кейбǐр авторлар банк ресурстарына тек кредит ресурстарын жатқызады. Бұл «банк ресурстары» ұғымының экономикалық мазмұнын тарылтып, қысқартып тастайды.
Банк ресурстары деп банктщ кредиттеу және басқа да активтǐк операцияларға қажетгі қаражаттарының жиынтығын айтады. Банк ресурстарының қаржы нарығында бǐрнеше кездерǐ бар. Оларға мыналар жатады: банктщ меншǐктǐ қаражаты, тартылған қаражат, заемға алған қаражаттары. Сонымен банк ресурстарына, оның кредит беруге және басқа активтǐк операцияларына қажетгі меншǐктǐ және тартылған қаражаттары жатады.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
- Банктщ меншǐктǐ капиталы.
- Банктщ заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншǐктǐ капитал үдесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттǐлǐгǐнǐң 10%-ға жуық белǐгǐ өтелсе, ал қалған белǐгǐ тартылған қаражаттардың улесǐне тиедǐ.
Банк ресурстарының негǐзǐ - оның жарғылық қоры. Ол банк бизнесǐн ұйымдастыруға берген құрылтайшыларының жарнамасынан жинақталады. Бизнестǐ дамыту ушǐн банк экономиканың әр саласындағы кредиторлар мен инвесторлардың бос қаражаттарын езǐне тартып, банк ресурстарын жинақтайды. Тартылған қаражаттар əртурлǐ қаржы кездерǐнен жинақталып, банк ресурстарының негǐзгǐ, ең ауқымды ǐрǐ белǐгǐ болып табылуы заңды құбылыс. Бос ақша қаражаттарын əртурлǐ қаржы кездерǐнен жинақтап, əрǐ қарай экономиканың салаларына қайтадан бөлу - бұл банк қызметшщ негǐзгǐ мəнǐ болып табылады. ҚР банкǐлерǐ ездерǐнщ ресурстарын жинақтауда əлемдǐк тəжрибедегǐ деңгейге жеттǐ. Мысалы, қазǐргǐ уақытта банк ресурстарының 90 % тартылған қаражаттар, ал 10 % меншǐктǐ капитал құрайды. Бұл əлемдǐк банк тəжрибесǐндегǐ қазǐргǐ қалыптасқан жағыдай.
Коммерциялық банктердщ меншǐктǐ капиталының релǐ мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кəсǐпорындар жəне ұйымдарға қарағанда езǐндǐк ерекшелǐктерге ие [3].
Банктщ меншǐктǐ капиталы банктщ тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктщ бастапқы құрылуы барысында меншǐктǐ капитал кемегǐмен банк қызметше байланысты адғаіпқы шығындар:жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға жұмсалатын жəне т.б. шығындар жабылады. Себебǐ, меншǐктǐ капиталсыз банктщ қызметш бастау мүмкш емес. Осы меншǐктǐ капиталесебіне банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте ашылатын корреспондентік шотта көрсетіледі. Бұл активті шот, сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі. Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше , егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әр бір коммерциялық банк өзінің корреспондентік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорларымен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатында және банк саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:
- •Жарғылық капитал;
- •Резервтік капитал;
- •Қосымша капиталдар;
- •Банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар ( резервтер);
- • Бөлінбеген банк пайдасы;
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Шетел әдебиеттерінде меншікті капиталды «банк капиталы» деп атайды. Сонымен қатар меншікті капитал – брутто және меншікті капитал – нетто деген ұғымдар да қолданады. Меншікті капитал – брутто банктің барлық қорларынан, және бөлінбеген пайдасынан тұрады. Меншікті капитал – нетто деп брутто капиталдан банктің шаруашылығына жұмсалған қаражатты, акцияларға жұмсалған болашақтағы шығындарды , оқшауланған шығындар, дебитолар шығындарын, т.б. шығындарды алып тастағандағы капитал. Яғни, нетто - меншікті капитал банк капиталының кредиттік және басқа да активті операцияларға жұмсайтын қаражатын құрайды [4].
Қолданылған әдебиеттер:
- Банковское дело. Под ред. проф. О.И. Лаврушина.-М:Финансы и статистика,2000
- Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, кредит, банктер», Алматы: Экономика, 2006 ж.- 477 б.
- Банковское дело. Под ред. проф. Г.С. Сейткасимова.-Алматы:Каржы- Қаражат,1998 г
- Организация деятельности коммерческого банка /под ред. Р.Тагирбекова. - М:Весь мир,2004 г.