Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық реформалар кезеңі фармакотерапиялы әсері бар, экономикалық тиімді жаңа дәрілік заттарды шығаруды талап етеді. Дәрілік жүйеліпрепараттардың субстанцияларды алу технологиясының күрделі химия- фармацевтикасы мен технологияны талап ететіні белгілі. Осыған орай дәрілік заттардың өзіндік құны көтеріліп, сәйкесінше емдік- профилактикалық шараларға жұмсалатын шығындар екі есе ұлғаяды.иСинтезі әлі жүзеге аспаған, экономикалық тиімсіз дәрілік шикізаттарды таза түрдегі фармакологиялық белсенді заттарды алу өндірісінде, сондай-ақ оларды жоғары терапиялық әсері бар препараттарды шығару барысында субстанция ретінде қолдануға болады.
БДҰ мәліметтеріне сүйенсек, қазіргі кезде әлемнің 73 елінде дәрілік өсімдіктердің 10 мыңнан астам түрі қолданылуда, ал ресми басылымдарға 38 ел кіріп, олардың ішінен тек 1884 жылы дәрілік өсімдік тіркелген, аталмыш өсімдіктердің жартысынан көбін медецинада қолдануға рұқсат берілген, ал 143 өсімдік 10 елдің фармакопеясы мен реестіріне тіркелген.
Ветеринария тәжірибесінде емдік және профилактикалық мақсатта өсімдік дәрілерін ірі қара малдарын сақтауда және олардың өнімдерін арттырумен, біздің еліміздегі мал шаруашылығын одан әрі дамытуда кеңінен қолданады. Б.э ІІғ соңында римдік дәрігер Гален ауруды емдеуде емдік өсімдіктермен және оның бөлшектерімен қоректендірудің қажеті жоқ деген қортындыға келді. Емдеу үрдісінде олардың өңделген өнімдерін қолдану әлде қайда тиімді және қолайлы деп айтқан болатын.Сол кезден бері емдік шөптерді медицинада сулы, спиртті немесе майлы түрде бөліп алу арқылы қолдана бастады. Дәріхана тәжірибесінде өсімдіктердің дәрілік қасиеттерін сулы ертінді түрінде бөліп алудың екі түрі бар: қайнатпа және тұнба тұндыру. Тұнбаны өсімдіктердің әсерлі заттарын оңай беретін бөліктерінен дайындайды, олар: гүлдер, жұқа жапырақтар мен ұсақ шөптер. Сондай-ақ тұнбаны қыздыру барысында әсерлі заттары дұрыс сақталмайтын өсімдіктерден де дайындайды. Дәрілік өсімдіктердің құрамында олардың терапиялық құндылығын анықтайтын әртүрлі биологиялық белсенді заттар болады. Олардың ішіндегі маңыздылары келесілер: алколоидтар, гликозидтер, флавоноидтар, дәрумендер, эфир майлары, органикалық қышқылдар, кумариндер, пектиндер Жоғарыда айтылған мәліметтермен байланысты бұл жұмыстың мақсаты, өсімдік шикізатынан дайындалған фармакологиялық белсенді дәрілік формаларды салыстырмалы аспектіде зерттеу болып табылады. Зерттеу әдістері және материалдары. Горизантальді беткейлі орналасқан стерильді Петри табақшасына 15 мл 2% МПА (саңырауқұлақтар үшін агарлы Чапека) құяды. Суыған және беті кебінкіреген агарға микробтың агарлы культурасын (A.flavus саңырауқұлағының себіндісін бактериалды иненің көмегімен біркелкі бөліп жүргізеді) 1 мл өлшемін (NaCl ертіндісі 0,9%) құяды. Табақшаны жеңіл шайқаумен қоректік ортаның бетіне культураны біркелкі жайып, артық сұйықтықты стерильді пастер пипеткасының көмегімен сорып алады. Табақшаларды 37°С-та 15 минут бойы термостатта немесе бөлме температурасында 30-40 минут бойы кептіреді. Агар себілген Петри табақшасының беткейіне зерттелетін фитопрепараттың белгілі бір концентрациясын сіңірген фильтрлі қағаздискілерін пинцетпен орналастырады, әрбір табақшада 5-6 диск табақша ортадығынан 25 мм қашықтықта орналасады. Петри табақшасын 27°С-та 16-18 сағат бойы ұстайды, кейін диск айналасындағы мицелилі саңырауқұлақтар мен микроорганизімдердің өсуіне кедергі келтірген зоналарды өлшеу жолымен, сондай-ақ дискінің өзінің диаметрін қоса есептеу нәтижелерін шығарады. Зоналардың көлемі берілген препараттарға қоздырғыштың сезімталдылығының деңгейіне тәуелді болады. Фитопрепараттарды 1:10 қатынаста сулы және спиртті тұнбалар түрінде дайындадық, ол дәрілік заттардың сапасының мемлекеттік стандартының әдістемесімен жүзеге асты.
Фитопрепараттарды in vitro зерттеу. Өсімдіктерді фунгицидтік қасиетіне зерттеу кезеңінде, дәрілік препараттарды бөліп алу тәжірибесі in vitro әдісімен дискілі агарда диффузияладық.
Біз Солтүстік аймақтарда кеңінен таралған құрамында фунгицидті, бактериоцидті, иммуномодуляциялы және т.б компонентті қасиеттері бар дәрілік шөптерге зерттеу жүргіздік. Бұл үшін ащы жусан, жолжелкен, мыңжылдық және ошағанды спиртті және сулы тұнбада зерттедік. Зерттеу нәтижесіне келсек, эксперимент саңырауқұлақтың Aspergillus flavus түрінде жүргізілді және 2% агарлы Чапека қоректік ортасы қолданылды. Бірінші зертеуде дәрілік өсімдік шикізатын саңырауқұлақтың нүктелі себіндісіне зерттелетін материалды тамшылы әдіспен енгізеді. Біз қолданған негізгі әдіс дискілері бар агардағы диффузия әдісі.Культивирлеудің нетижесінде есепті 3,4,5 және 8-ші тәуліктерінде жүргіздік. 1 кестеде біздің алған нәтижелеріміз, яғни культивирлеудің 8 күні колониялардың өсу динамикасының есебі көрсетілген.
1кесте - Өсімдік сығындысы тұнбасының Aspergillus flavus саңырауқұлағының интенсивті өсуіне әсері
|
Зерттелетін сығынды |
Колонияның өсуінің тежелу зонасының диаметрі |
Су қосылған, бақылау. мм |
|
1.Ащы жусан |
14,1±0,5*** |
4,0±0,3 ~ |
|
2.Жолжелкен |
4,5±0,1 |
2,1±0,07 |
|
З.Мыңжылды қ |
5,8±0,04* |
5,2±0,2 |
|
4.Ошаған |
5,0±0,02** ~ |
4,01±0,05 ~ |
|
*-P≤0,05 **-P≤0,01 ***-P≤0,001 |
||
1-ші кестеде көрсетілген нәтижелерден токсинді түзуші микроскопиялы Aspergillus flavus саңырауқұлағының мыңжылдық, жол желкен және ошаған шөптерінің судағы тұнбасының әсеріне төзімді екені көрсетілді, осы сығындысының әсерінен саңырауқұлақтардың өсуінің бәсеңдеу зонасы 4,5±0,1 ден 5,8±0,04 мм құрады. Сондай-ақ бұл өсімдіктің тұнбалары мицелилердің өсуі мен кондиеносты аппараттардың түзілуіне оң әсер етті. Ащы жусанның шамалы білінген фунгицидті әсері байқалды. Берілген тұнбаны зерттеу табақшаларына құйған соң колониялардың диаметрі бақылау табақшаларымен салыстырғанда 3-4 есе ұлғайды. Ауалы және субстратты мицелий саңырауқұлақтарының бояуы зерттелетін және бақылау табақшаларында стандартқа сай келеді.
Зерттеу препараттарының спирттік тұнбасын қолданғанда өте жақсы нәтижелер алынды (2 кесте).
2 кесте - Өсімдік сығындысы тұнбасының Aspergillus flavus саңырауқұлағының интенсивті өсуіне әсері
|
Зерттелетін сығынды |
Колонияның өсуінің тежелу зонасының диаметрі |
Су қосылған, бақылау. мм |
|
1. Ащы жусан |
16,8±0,3** ¯ |
5,01±0,2 ¯¯ |
|
2.Жолжелкен |
0,6±0,4* |
4,9±0,8 |
|
З.Мыңжылды қ |
8,1±0,8 |
6,2±0,07 |
|
4.Ошаған |
7,8±0,6 ¯ |
5,4±0,6 ¯¯ |
|
*-P≤0,05 **-P≤0,01 |
||
Сонымен, ащы жусаннан дайындалған тұнбада мицелий саңырауқұлақтарының тежелу зонасы диск аймағынан 16,8±0,03 мм болады, бұл берілген препараттардың микроскопиялы Aspergillus flavus саңырауқұлақтарына айтарлықтай сезімталдылығын көрсетеді. Осы кезде бақылау табақшаларындағы бәсеңдеу дозасы ертінді ретінде суды қолданғандағы тежелу зонасымен тең келеді.Сонымен қолданылған судағы ертінділер зерттелетін фитопрепараттардың саңырауқұлаққа қарсы әсер етпеген, ал спиртті тұнбалардың нәтижелері жақсы көрсеткіш көрсетті.1-ші суретте культивирлеудің екінші күніндегі микроскопиялық Aspergillus flavus саңырауқұлағының өсуі тежелу зоналары көрсетілген, онда 10% концентрациялы ащы жусан тұнбасымен сіңірілген қағазды дискілерді көруге болады.
147
2-ші суретте культивирлеудің төртінші күніндегі бақылау Петри табақшасы көрсетілген, мұндағы дискілер 30% этил спиртімен сіңірілген. Бұл ертінді Aspergillus flavus саңырауқұлағына қандай да бір әсер етпеген.
2сурет - қолданылатын ертінділермен сіңірілген дискісі бар бақылау Петри табақшасы
Қорытындылай келсек, микроскопиялы Aspergillus flavus саңырауқұлақтары қатынасында зерттелетін фитопрепараттардың саңырауқұлақтарға қарсы белсенділігін зерттеу нәтижесінде келесідей қортындыға келдік, яғни зерттелетін саңырауқұлақтар жусан тұнбасына сезімтал, ал зерттелген жолжелкен, мыңжылдық, ошағанның сығындыларының саңырауқұлақтарға қарсы қасиеті жоқ екені анықталды.
Әдебиеттер
- Т.А. Гончарова. Энциклопедия лекарственных растений. - Лечение травами. Издательский Дом МСП, 1997, 2001. - 1,2 -т. - 600 с.
- Каталог лекарственных растений. Казахское рекламное акционерное общество «Багдар». Целиноград, 1991. - 580 с.
- Махлаюк В. П. Лекарственные растения в народной медицине. Саратов: ПКИ, 1967. - 410 с.
- Носалъ М. С, Носаль И. М. Лекарственные растения и способы их применения в народе. Киев: ДМВ, 1960. - 450 с.