Автор туралы мәліметтер. Сандыбаев Ерхат Ерланович – Қазақстан-Американдық еркін университетінің «Мемлекеттік және жергілікті басқару» мамандығының студенті
Аннотация. Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы ауыл шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен. Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық-саяси тұрақтылығының да шешуші факторы болып есептеледі. Республика халқының 40%-ы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады. Еліміздің аграрлық саласындағы əлеуметтік-экономикалық жағдайға сүйене отырып, Қазақстандағы аграрлық дағдарыстың негізгі себептеріне: халық шаруашылығы көлемінде агроөнеркәсіп кешеніндегі ұдайы өндірістің терең үйлеспеушілігі, теңгермешіліктің және өсу резервін, өндірістің шығындылығын жасыруды тудыратын орталықтан табыстарды бөлудің орын алуын, жоғары өнімділікті еңбекке ынталылықтың болмауын көрсетеді.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің әлемге белгілі «Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» атты еңбегінде «Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту, оны дәйекті де батыл реформалау, сондай-ақ тұтыну нарығын өнеркәсіп тауарларымен толтыру шаралары жүретін болады» – деп атап көрсеткен болатын.
ҚР-да агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығын әлеуметтік-экономикалық дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы әлеуетті мүмкіндікті нарық жағдайында әрбір жекеленген аймақтардың табиғи экономикалық өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының әлеуметтік салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан да биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
2017 жылы тиісті мемлекеттік қолдау көрсету арқылы агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамыту жөніндегі шаралар кешенін іске асыру нәтижесінде:
- АӨК салаларын тұрақты дамыту;
- ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемін 2013 жылмен салыстырғанда 2017 жылы 2 есеге ұлғайту;
- жыл сайын ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің өндірісін 5 %-ға ұлғайту;
- ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігін өсіру;
- отандық өнімнің ұлттық бәсекелік артықшылықтарын дамыту;
- инновациялық технологияларды енгізу арқылы ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу бойынша қосымша қуаттылықтарды енгізу;
- еліміздің азық-түліктік қауіпсіздігі;
- 2017 жылы балық аулауды 350-400 тоннаға дейін ұлғайту;
- ауыл тұрғындарының мақсаттық топтарындағы 3,5%-дық үй шаруашылықтарына шағын несие беру;
- агроөнеркәсіптік кешен салаларының жұмысын басқаруда жоғары деңгейге қол жеткізу қамтамасыз етілетін болады [1].
Кез-келген елдің экономикасындағы ауыл шаруашылығының алатын рөлінің көрсеткіші ретінде экономикалық белсенді халықтың ішіндегі ауыл шаруашылығында жұмысбастылық үлесін, сондай-ақ ЖІӨ-нің құрылымындағы ауыл шаруашылығының үлес салмағын қолданады. Әлемде жалпы экономикалық белсенді халықтың 40%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді, ал бұл шамамен 1,1 млрд. адамды құрайды. Дүние жүзілік банк мәліметтері бойынша, Қазақстанда аграрлық секторын инвестиция жұмсау тиімділігі мұнай өндіруден кейінгі екінші орынды алады. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне әлемдік бағалардың өсуіне байланысты, бұл салаға капитал құю тартымды болып, келеді. Бұған статистика да куә бола алады. Мысалы, 2011 жылы осы секторға инвестиция тарту 17,3 млрд. теңгені құраса, ал 2016 жылы олар 3 еседен артық, яғни 55,9 млрд. теңгеге дейін өскен.
Негізгі капиталға инвестициялар соңғы жылы 21%-ға өсіп, ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемінің өсу қарқыны 17%-ды құрады. Үкіметтің, Ұлттық банктің және экономика мен қаржы аясын тұрақтандыру жөніндегі қаржылық бақылау Агенттігінің бірлескен қызметтік жоспарына сәйкес агроөнеркәсіп кешеніне мол капитал құю жүзеге асырылып жатыр, ал бұл экономиканың көтерілуіне сөзсіз әсер етпек. 2017 жылы 2016 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісі 20,7%-ға өсіп, оның құны 1,3 трлн. теңгеге жетпек.
Ағымдағы жылы Қазақстан экономикасын тұрақтандыруға бөлінетін 15 млрд. Доллардың басым бөлігі ауыл шаруашылығы сапасын дамытуға жұмсалады және 18,9 млн. долларды Еуразиялық банк астық экспортын дамыту мақсатында ұсынбақ. Бүгінгі күні Қазақстанның аграрлық секторына шетел инвесторлары да аса көңіл аударуда. Егер бұрын табиғат ауа райынан тәуелді, тәуекелді жоба ретінде бұл сала капитал құралы ретінде сирек қарастырылса, ағымдағы жағдайда тамақ саласы ең бір қажетті, яғни келешегі бар сала ретінде саналып отыр. Біздің аймақтың мүмкіндіктеріне Сауд Араб елдерінің инвесторлары да қызығушылық танытып отыр, олар астық пен мал шаруашылығына байланысты жобаларға ақша салуға дайындықтарын білдірді. Ауыл шаруашылығы климат жағдайларының құбылмалығына байланысты жоғары тәуекелді болып келеді. Осыған қарамастан Қазақстан Үкіметі саланы дамытуға үлкен бас тігіп отыр, себебі қазіргі жағдайда аграрлық сектордың әлеуеті өте салмақты болып отыр. Қазақстанда аграрлы секторға еңбекке қабілетті тұрғындарының 23%-ы жұмыс істейді. Солардың еңбектерінің нәтижесінде біз республиканың жалпы өнімдерінің 25%-ын аламыз. Сонымен қатар біздің елімізде ауыл шаруашылығы мемлекетаралық маңызы бар сала болып табылады. Астық, ет, мақта, қант қызылшасы сияқты өндіріс өнімдері Қазақстанмен серіктес елдер арасында
едәуір артықшылық береді.
Бүкіл әлемдік банк тобына кіретін халықаралық қаржы корпорациясы (ІFС) таяу екі жылда Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешеніне 100 млн доллар құюға ниеттенуде. Ауыл шаруашылығы бойынша ІҒС сарапшылары дағдарыс кезеңінде ауыл шаруашылығы саласына басымдық беру керек, бұл экономикаға жақсы жемісін береді деп есептейді. Ауыл шаруашылығы реформаларының өршіл бағдарламасын мемлекеттік органдар ДСҰ-на кіру жөнінде мәселе көтерілуіне байланысты іске асыра бастады. Мұндай масштабты қарым-қатынастар жүйесіне қатысушы елдің азық-түлік тәуелсіздігі мен бәсекеге қабілетті болуы тиіс.
Отандық өнімнің дамуын ынталандыру үшін 2014 жылдан бастап мемлекет есебінен фермерлер мен қайта өңдеуші кәсіпорындарға несие бойынша пайыздық мөлшерлеме арзандатылып ауыл шаруашылық техникасы мен қайта өңдеуші жабдықтар алуға лизинг енгізілді. Ауылдың экономикасын көтеру үшін соңғы 10 жылдың ішінде қаржы ресурстарымен бекітілген арнайы бағдарламалар көптеп қабылданады. Осылайша түрлі субсидиялар олардың шығын бөлігін едәуір қысқартпақ. Егер жобаның рентабелдігін ескерсек, онда шаруа қожалықтарының иесі үшін шығындар минималды болмақ. Мысалы, элиталы тұқымдар 40%-ға субсидияланады.
Егер оларды өндірумен айналысса, онда мемлекет 40%-дан 100%-ға дейін шығынды өз мойнына алмақ. Аграрлық секторын дамытуға қабілетті шарушылық субъектілері арасында жобаларды жасауға түрлі бәсеке жарыстар жүргізілуде, жеңгендерге оларды іске асыруға гранттар бөлінбекші. Жеміс ағаштарын өсірумен, минералдық тыңайтқыштар, мал шаруашылығын дамытумен байланысты жобаларға да қолдау көрсетіледі. Көрсетілетін көмек шығынның 40-50%-ын жабуға мүмкіндік береді. Көктемгі егістік және жинау жұмыстарын жүргізуге жанар-жағармай материалдарының құнын төмендетуге республика бюджетінен жыл сайын қорлар бөлінуде. Соңғы бес жыл ішінде агроөнеркәсіптік кешенін мемлекеттік қолдау көлемі бес есеге өсті [2].
Бізде мамандандырылған банк құру көп уақыттан бері талқылануда. Бірақ мұндай коммерциялық мекеменің құрылу ықтималдылығы тек қазіргі қызмет етуші банктердің бірін қайта құру негізінде болып отыр. Қазіргі уақытта логистикалық және өнеркәсіптік жобалармен жүріп жатыр. Каспий төңірегіндегі нарықтар мен соған жақын жатқан елдермен тығыз сауда ынтымақтастығының стратегиялық маңызды міндеттері шешіліп, Каспий теңізі арқылы терминалдардың сатып алу және құрылысын салу жөнінде келіссөздер жүргізілуде.
Отандық ет өндірісінің сапасы мен бәсекеге қабілетін көтеруге мүмкіндік беретін заманауи жем беру алаңдарын ұйымдастыру бойынша жобаларды жүзеге асыру жоспары бар. Сондай-ақ түрлі аймақтарда жергілікті өнімдерді қайта өңдейтін жаңа өндірістер салу мүмкіндіктері қарастырылуда. Жүргізілген реформалар нәтижесінде, біздің еліміз нақты жетістіктерге қол жеткізді. Елдің жалпы экспортында мақта (15%), тері және жұм (25%) едәуір үлеске ие. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2016 жылдың алғашқы жартысында, 2015 жылмен салыстырмалы кезеңге қатынасында 2,7%-ға өсті, бұл нәтиже мал шаруашылығы саласының 3%-ға даму есебінен болды.
Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігінің ақпараты бойынша ағымдағы жылдың жартыжылдығында бидай ұнының экспорты 19,6%-ға өсіп және 924,4 тоннаны құрады. 2016 жылы, өсімдік шаруашылығында барлық түрлерінен жақсы жиналғым алынды. Бункерлік салмақта астықтың жалпы жиыны 22,7 миллионды құрады, бұл 2013 жылдың жиналысынан 5,7 млн тоннаға артық. Биылғы жылы да бұдан кем емес нәтиже күтілуде.
2017 жылы егіс алқаптары 21 млн көлемінде қарастырылып отыр. Жаздық (дәнді дақылдар) 17,8 млн-ға, дәнді дақылдар – 1,6 млн-ға, зәйтүнді 825 мың гектарға егілмек. Алдыңғы жылмен астық дәнді дақылдар мен жем дақылдары сәйкесінше 0,4 млн га және 0,8 млн га-ға артпақ. Қант қызылшасы үшін ағымдағы жылы егіс алқабы 16 мың га-ға қысқарды. Күнбағыс алқабын 43 мың гектарға, сондай-ақ рапс пен мақсатының қысқарту есебінен тамыр дақылдарын 81мың гектарға азайтты.
Ағымдағы жылдағы егіс көлемдерінің осынша қысқаруына қарамастан зығыр, картоп және мақта сияқты дақылдар, сондай-ақ мал шаруашылығы бойынша елде 3-7%-ға жылдық өсімге келешекте жоспар құрылған. Дегенмен мал шаруашылығы үшін мұндай өсім тиімді емес екенін айта кету керек. Ет өндірісі ұзақ жылдар бойы Қазақстанның ұлт дәстүрлі қызмет түріне айналды. Ал тыңды игеру жылдарында жайылым жерлердің жетіспеушілігінен еліміз зардап шекті, бұрынғы қолда бар базарларды сол күйі қалпына келтіре алмады. Соңғы жылдары мал басы солтүстік Америкадан желдерді сатып алу есебінен өсті. Дегенмен, сарапшылар қазіргі өсім әлі ұзақ уақыт бойы зардаптардың орнын толтыра алмайды дейді. Біріншіден, АӨК-нің есуінің оң динамикасы жеткілікті төмен старттық деңгейден орын алып отыр. Ауыл шаруашылығы өндіріс көлемі бойынша еліміз ондаған жылдарға артка тасталды. Әсіресе, дамыған елдерден мал шаруашылығын дамыту тиімділігінен артта қалу көп.
Екіншіден, экономикалық есуге бәрінен бұрын энергетикалық ресурстарға әлемдік жоғары бағалармен байланысты факторлар есебінен қол жетті. Оң динамика терең құрылымдық реформалармен бекітілмеген, бәрінен бұл ауыл шаруашылық жерлерін нарықтық айналымға енгізуден көрінеді.
Үшіншіден, экономикалық өсу ақаулы және секторлық сипат алуда. «Жаңа операторлар» секторында және «дәстүрлі» шаруашылық түрлерінің кең ауқымының экономикалық жағдайының төмендеуі мен туралау стагнацияның жалғасу аясында орын алып отыр. Өсімдік шаруашылығындағы сатылу көлемі мен пайданың еселенуі әзірге мал шаруашылығында да экономикалық жағдайдың жақсаруымен жалғаспай отыр. Мал шаруашылығы өнімінің импортының ептеп өсуі байқалады.
Төртіншіден, аграрлық сектордағы білікті мамандардың сыртқы және ішкі эмиграцияға ұшырауынан және біліксіз жұмыс күшінің қалуынан болған, мамандар әлеуеті мәселесі өзекті болуда.
Бесіншіден, аграрлық секторды жерді қайта бөлу мен меншік құқығы сәйкесінше макроэкономикалық қайта құрылымдармен және нарықтық институттардың дамуымен бекітілмеген, ал реформа жылдары ауыл шаруашылығын жүргізудің жалпы экономикалық жағдайлары едәуір төмендеді.
Мемлекеттің рөлінің әлсіреуі ауыл шаруашылығы кем өнеркәсіп өнімдері бағаларының теңсіздігінің өсуіне, мемлекеттік бюджеттегі аграрлық бағаның төмендеуіне, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу жөніндегі билік және басқару органдарының міндеттерін орындауына алып келді. Қазақстанның ауыл шаруашылығының жоғары өзіндік құны бірнеше факторлармен байланысты. Мәселен, климат тұрақсыз жер өңдеу аймақты, нәтижесінде – жоғары өндірістік шығындар. Осыдан импорттық өнімдермен – негізінен, терең қайта өңдеуден өткен, мәселен, консервілер баға бойынша бәсекелесуге мүмкіндігі болмауы.
Өндіріс пунктінің қайта өңдеу және тұтыну пункттеріне алыстығы, авто жолдары мен теміржол тораптарының дамымағанда көлік шығындарын өсіріп, мәселе тудырады. Техникалық көзқараспен, жаңа импорттық ауыл шаруашылық техникасын сатып алу белсене шешуге жеткіліксіз көлемде жүргізіледі.
Трактор комбайн бактарының тозуы орын алады. Ауыл шаруашылығы техникасына жүктеме нормативтен жоғары екі есеге өсті. Шетел инвестициялары негізінен, тікелей шоғырланған азық-түлік тізбегі шегінде бағытталады: ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеушілер мен трейдерлер солар арқылы жеке меншік шикізат базаларын құрады. Бүгінде агроөнеркәсіп кездерінде, әсіресе ауыл шаруашылығында жеткілікті инвестицияның болмауы маңызды мәселенің бірі болып отыр.
Астықтың көп бөлігі техниканың жетіспеушілігінен ысырапқа ұшырап жатады. Қазақстан экономикасының заманауи ауыл шаруашылығы машиналарының жетіспеушілігінен астықты жинау кезіндегі климаттық жағдай мен астық науқанына байланысты жыл сайынғы ысыраптары 45-тен 90 млн долларды құрайды. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығы техника бағы 80%-ға тозған. Егер оны жаңартумен бүгін айналыспаса, төрт жылдан соң елдегі ауыл шаруашылығы техникасы бағынын қуаты 23%-ға тең, келеді, ал
бұл әрине үлкен жоғалтуларға әкеледі [3].
Ғалымдардың ойынша олар өндіріс, қайта өндеу, өткізу бағыттары бойынша кооперацияланатын болса тиімдірек болар еді дейді. Акционерлік қоғамдарға және басқа да ірі ұйымдық құрылымдарға кооперациялау, ұсақ ұғымдарды біріктіру арқылы өндіріс көлемін ұлғайтуға бағытталған өнім бәсекеге қабілетті өнім өндіру және ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру мақсатында экономикалық негізделген отандық тауар өндірушілерді қолдау мен дамыту бағдарламасы осы күнге дейін аймақта жасалған жоқ, ал бұл дағдарыстың инфляциялық зардаптарын азайтуға әсер етер еді. Ғалымдар алдында үлкен міндет тұр – ауыл шаруашылығында жұмыстың жаңа реформалары мен әдістерін өңдеу, ауыл тұрғындары аяқтарына тұрып кетулері үшін инновациялық технологияларды дамыту болып табылады.
Аграрлық сектордың даму деңгейі Қазақстан қоғамының экономикалық, қоғамдықсаяси тұрақтылығының, анықтаушы факторлары болып табылады.
Ауыл шаруашылығы мәселелерінің бірі – ауыл шаруашылығы алқаптарының сапасы мен дақылдарды қорғау төмендеп кетті. Қазақстан жерлері табиғи күйінде төмен өнімділік қасиетке ие, сондықтан оны жақсартып отыруды қажет етеді. Республиканың барлық аймақтарындағы егістік жерлердегі құнарлы заттар статистикалық есепте жылдан жылға теріс баланс беріп келеді, құнарлылық элементтерінің жоғалуы тыңайтқыштар беруден асып кетеді.
Химизациялау қызметтерінің мәліметтері бойынша Қазақстан егістіктері жыл сайын 2,5 млн тонна құнарлы заттарды қайтара жоғалтады екен, ал жерді қалпына келтіру үшін оған 1,8 млн тонна фосфорлы, 1,1 млн азотты және 0,1 млн тонна кальций тыңайтқыштарын өндіріс жерлерге себу керек. Соның арасында 2014 жылмен салыстырғанда тыңайтқыштардың жалпы өндірісі 73 есе, ал соның ішінде фосфорлық тыңайтқыш 87 есе, азоттық 49 есе азайтып, ал калий түктері соңғы жылдары тіпті өндірілмей де кетті.
Ауыл шаруашылығы Қазақстанның АӨК-ң негізгі бұрышы. Онда еңбекке қабілетті тұрғындардың 23%-ы жұмыс басты және ол республиканың халық шаруашылығының барлық өнімдерінің 25%-ын береді. Қазақстанның ауыл шаруашылығы сатуға мол астық, ет, жүн, тағы да басқа өнімдерін жеткізе отырып, мемлекетаралық маңызға ие.
Қазақстанда ірі ауыл шаруашылығының дамуына ең бастысы, егістік, жайылма, өрістер кіретін көлемдегі ауыл шаруашылығы алқаптары бар үлкен жер қорының болуы ықпал етеді. Қазақстанның егін шаруашылығына қарағанда азырақ өнім береді, бірақ онда ауылдың еңбекке қабілетті тұрғындарының көп бөлігі жұмылдырылған.
Ғалымдардың пікірінше, ауыл шаруашылығында ірі шаруашылықтардың материалды-техникалық базасын, жерді айдаудағы шағын шаруа және фермерлік құрылымдардың, әсіресе осы жерді өңдеуге мүмкіндігі барлардың қажеттіліктеріне сай бейімдеуге бағытталған түбірлі реформа жүргізілуі тиіс.
Аграрлық реформаға қарсы келудің субъективті факторларына шаруашылықтың әкімшілік басқару персоналының, қоғамдық өндірістен еңбек пен әлеуметтік қорғау жағдайларын жасап алған тауар өндірушілердің елдерін жатқызуға болады. Аграрлық саланы қолдауда мемлекет үлкен роль атқарады. Аграрлық кешенді мемлекеттік қолдаудың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып аграрлық өндірісті тұрақтандыру мен дамыту басты міндетіне жатады.
Бұл жоспарда Қазақстанның инновациялық технология жөніндегі заңы отандық тауар өндірушілерге жәрдемі тиді. Агроөнеркәсіп кешенінің даму болашағын анықтау үшін Үкімет 2016 жылға дейінгі тұрақты даму Концепциясын қабылдады. Концепция саланың техникалық жабдықталуының, оның индустриализациялауы, дайындық инфрақұрылымын дамыту, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу мен өткізудің, Қазақстанның бәсекелестік артықшылықтарын асырып, АӨК бөлімдері нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіріп және елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің сапалық өсуін қарастырады.
Үкімет ауыл шаруашылығы дақылдарының өндірістік құрылымын қайта қарауды және ресурс үнемдеуші технологиялар есебінен саланың тиімділігін арттыру міндетін
қойып отыр. Мұндай технологияларды енгізу біршама қаражатты талап етеді, бірақ Үкімет жақын жылдардың өзінде жемісін беретін жобаға шығын жұмсауға дайын тұр. Екі жылдан кейін 5 млн гектар дақылдар осындай технологиялармен қамтылуы тиіс. Бұл кезде 1 гектарға шығындар 15 долларға қысқарады, жанар-жағармайдың тұтынылуы бір жарым есеге азайып, пайдаланылатын техниканың саны азаяды.
Дегенмен, астық экспортын өсіріп, әрі астық экспорттаушы – әлемдік ірі елдер бестігіне кіру үшін, ауыл шаруашылығы өнімі өндірісінің субсидия тау түрі мен көлемін арттыру, өсімдік шаруашылығын сақтандыру механизмін қайта қарау, мемлекеттің ауыл шаруашылығына құйған қаржыларының жұмсалуына бақылауды күшейту қажет.
Үкімет ауылдық аудандарда шағын жабдықтағы 100 шағын кәсіпорындар салынуды көздейтін Ұлттық бағдарлама жасалуда, ал бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығы шикізаттарының ысырапқа ұшырауын азайтып, сол жерде жоғары сапалы соңғы өнім шығару, ауыл жастарына келешегі бар жұмыс орындар жасауға мүмкіндік бермек.
Сонымен ауыл шаруашылығы дамуын мемлекеттік реттеу қоршаған ортаны қорғау, қолайлы баға бойынша тұрғындардың жеткілікті және сапалы тамақ өнімдеріне қажеттіліктерін қанағаттандыру, ауыл шаруашылығы дамуы үшін тұрақты экономикалық, құқықтық және әлеуметтік шарттарды құру бойынша шаруашылық аралық және сала аралық қатынастарды, ауылдың әлеуметтік құрылымын, аграрлық нарықты, фермерлер табысын, ауыл шаруашылық өндіріс құрылымын қамтитын, күрделі, көп жақты механизм.
Шет елдерде ауыл шаруашылық өндірісінің, азық-түліктің ұлттық нарықтарының қызмет етуі мемлекеттік реттеу жүйесіне, субсидия және сыртқы сауда шектеулеріне негізделген. Осыған байланысты Қазақстан экономикасының аграрлық саласының өзінің дамуы, сонымен қатар Қазақстанның әлемдік азық-түлік нарықтарымен өзара қатынасы, болашақта, өнім сапасын сертификацияларды, өндіріс технологиясын стандартизацияларды, ішкі нарықты қорғауды, отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдауды көздейтін, негізін қалаушы бірқатар факторлардың түсініктерінен құрылады.
Мемлекеттік реттеу механизмінің айырмашылықтарына қарамастан, әлемнің алдынғы қатарлы елдерінде ауыл шаруашылық өнімін өндіру, қайта өңдеу және өткізу үрдістеріне, экономикалық және әкімшілік тұтқалар арқылы ғылыми-зерттеу және тәжірибе конструкторлық қызметтерді ұйымдастыруға мемлекеттің қатысуына негізделген, жалпы көзқарастар мен қағидалар қызмет етеді.
Ауыл шаруашылығы Қазақстанның АӨК-ң негізгі бұрышы. Онда еңбекке қабілетті тұрғындардың 23%-ы жұмыс басты және ол республиканың халық шаруашылығының барлық өнімдерінің 25%-ын береді. Қазақстанның ауыл шаруашылығы сатуға мол астық, ет, жүн, тағы да басқа өнімдерін жеткізе отырып, мемлекетаралық маңызға ие.
Қазақстанда ірі ауыл шаруашылығының дамуына ең бастысы, егістік, жайылма, өрістер кіретін көлемдегі ауыл шаруашылығы алқаптары бар үлкен жер қорының болуы ықпал етеді. Қазақстанның егін шаруашылығына қарағанда азырақ өнім береді, бірақ онда ауылдың еңбекке қабілетті тұрғындарының көп бөлігі жұмылдырылған.
Аграрлық реформаға қарсы келудің субъективті факторларына шаруашылықтың әкімшілік басқару персоналының, қоғамдық өндірістен еңбек пен әлеуметтік қорғау жағдайларын жасап алған тауар өндірушілердің елдерін жатқызуға болады. Аграрлық саланы қолдауда мемлекет үлкен роль атқарады. Аграрлық кешенді мемлекеттік қолдаудың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып аграрлық өндірісті тұрақтандыру мен дамыту басты міндетіне жатады [4].
ӘДЕБИЕТТЕР
- Жузбаева А.Т., Купешов Ш.К. Повышение эффективности АПК ЮКО. НиОЮК, 2007.
- Чернявский П.Ф. Инфраструктура сельскохозяйственного производства: вопросы теории и практика. М.: «Экономика», 2001.
- Белгібаев Қ.М. Ауылшаруашылығы экономикасы. ЖОО студенттеріне арналған оқулық. Алматы, 2002.
- Райхан Н. Дамудың индустриялық-инновациялық стратегиясы // Ақиқат, 2008, №7.