Салық саясаты әлеуметтік экономикалық дамуды ынталандырудың негізгі құралы

Салық саясаты – мемлекеттің салық салу аясындағы жүргізіп отырған шараларының жүйесі. Салық саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік–экономикалық құрылуымен, экономикалық саясатының жалпы бағытымен, сондай–ақ қаржы саясатының нақты әдістерімен сипатталады.

Салық саясатының мақсаты мемлекет қажеттілігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.

Салықтар мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік артықшылықтарды жүзеге асырудың экономикалық құралы болып табылатыны белгілі. Ондай – ақ, салықтар – мемлекет егемендігі көріністерінің бірі.

Салықтар және олардың қызметтері нақты негіз, яғни мемлекетпен салық саясатында қолданылатын салық қатынастарының объективті заңды қозғалыстарын бейнелейді.

Салық саясаты салық заңдардың мақсатты қолданылуын анықтайтын билік және басқару органдарының құқықтық әрекеттерінің кешені ретінде есептеледі. Бұл тұрғыдан, салықтар аясындағы саясат бұл сонымен қатар мемлекеттік кірістерді реттеуде, жоспарлауда және бақылауда салық техникасын жүзеге асырудағы заң нормалары [1, б. 230-231].

Қазіргі таңдағы экономистердің пікірінше, салық саясаты қаржылық саясаттың бір бөлігі болып табылады. Салық саясатының мақсаттары мен мазмұны саясатшылар қоғам әлеуметтік – экономикалық құрылысымен және биліктегі әлеуметтік топтармен анықталады. Экономикалық негізделген салық саясаты салық жүйесі арқылы құралдардың орталықтандыруын оңтайландыру мақсатын көздейді [2, б. 3].

Ал, Батыс экономистерінің пікірінше олар салық саясатын жеке бөлмейді және салықтардың әрекетін мемлекеттік шығыстардың жағдайын зерттеусіз қарастырмайды, мұны ең алдымен, салықтардың мемлекеттің өз мақсаттары мен қызметтерін қаржыландыруын қамтамасыз етуімен түсіндіреді.

Олар мұндай саясатты дискрециялық фискальды деп атайды, ол келесідей анықталады «жұмыс бастылық деңгейін, өндіріс көлемдерін және құнсыздану екпіндерін өзгертуге бағытталған үкімет арнайы шешімдері нәтижесінде мемлекеттік шығыстардың, салықтардың және мемлекеттік бюджет қалдығының мөлшерлерінің мақсатты бағытталған өзгертілуі.

Дискрециялық фискальды саясат бұл сонымен қатар жиынтықты кірістің циклді ауытқу нәтижесінде аталған мөлшерлердің автоматты өзгеруі. Мұндай саясат мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің ЖҰӨ өсуі немесе азаюы кезінде автоматты өзгерістерін білдіреді және ол тұрақтандырушы әсер етеді. Бұл жағдайда таза салық түсімдері бюджетке түскен салық түсімдері көлемі мен үкіметпен төленген трансферттердің сомасының айырмасы болып табылады.

Салық саясаты билік және басқару органдарының ғылыми негізді және экономикалық әр түрлі тактикалық және стратегиялық құқықтық әрекеттерінің жиынтығы ретінде қайта өндіру қажеттіліктерін және қоғамдық байлық өсуін қамсыздандыруға қабілетті.

Салық саясатын жүргізуде бастапқы ереже ретінде тек қана құқықтық тәртіптің, салық төлеушілерден салық төлемдерінің алынуының қамтамасыз етілуі ғана емес, сонымен бірге салық салу әсерімен қалыптасатын шаруашылық – экономикалық жағдайға жан-жақты бағалау өткізу де қарастырылады. Демек, салық саясаты бұл салық заңдардың автоматты орындалуы емес, ал олардың жетілдіруі [3, б. 43].

Салық саясаты бұл салық стратегиясы, ал ағымдағы кезеңде салық тактикасы. Егер мемлекет қоғамдық, бірлескен және жеке экономикалық мүдделердің келісуіне ұмтылса тактика және стратегия бөлінбеуі керек. Мемлекеттік басшылықпен қолданылудағы салық салу үйлестігі бойынша ағымдағы кезеңдегі тактикалық қадамдар көбінесе экономикалық негізді емес болып табылады. Бұл салық стратегиясының орындалуына ғана кедергі болмайды, сонымен қатар экономиканың мемлекеттік бағытының барлығын өзгертеді.

Салық саясаты қаражаттық құралдардың жинау әдістері мен түрлерінің жиынтығы ретінде күрделі құбылыс . Оған терең қайшылық тән: бір жағынан, экономика субьектілерінен едәуір қаражаттық қорлардың алынуын қамтамасыз ету, ал екінші жағынан олардың іскер белсенділігінің төмендеуіне жол бермеу.

Қолданыстағы сөздіктерде салық масатына берілген анықтамалар көп зерттеушілердің пікірінше былайша қарастырылған: «Салық саясаты – салық қатынастары қатысушыларының сол мемлекеттегі конституциямен, салықтарға тура және жанама қатысы бар салық заңдары және басқа да заң актілері жиынтығында анықталған міндеттері мен құқықтарын жүзеге асырудағы стратегиялық бағыттары және тактикалық әрекеттері».

Дамыған елдердің салық жүйелеріне қатысты салық саясаты мемлекет пен өндіріс құрылымдарын, территориялық экономикалық дамуды, халық табыстылығы деңгейін өзгерту мақсатында ұлттық кірісті қайта үлестіру үшін қолданылады [4, б. 6768].

Жалпы салық саясаттың негізгі мақсаттары:

• мемлекеттің қызметтері мен міндеттерін орындау үшін қажетті қаражаттарды қамтамасыз ету;
• ел шаруашылығын бүтіндей реттеуге арналған шарттар жасау;
• нарықтық қатынастар барысында қалыптасқан халық табыстарының деңгейіндегі теңсіздікті жою (тура салық салу саясатын дамытуда).

Салық саясатының басты үш үлгісін былайша бөліп көрсетуге болады.

Бірінші үлгі барынша көп салықтар саясаты «алуға болатынның барлығын алу» қағидасымен сипатталады. Мұнда мемлекетке «салық қақпаны» дайындалған, өйткені салықтардың жоғарылауы мемлекеттік кірістердің өсуімен бірге жүрмейді. Мөлшерлемелердің шекті шекарасы айқын және әрбір нақтылы жағдайда көптеген факторлардан тәуелді болады. Шетелдік ғалымдар шекті мөлшерлеме ретінде 50 пайызды атайды.

Екінші үлгі ақылға сыйымды салықтар саясаты. Ол кәсіпкерліктің, орта шағын бизнестің дамуына жағдай жасайды, оған қолайлы салық тәртібін қамтамасыз етеді. Кәсіпкер барынша көп салық салу астынан шығарылады, мемлекеттік түсімдер қысқарғандықтан әлеуметтік бағдарламалардың көлеміне шек қойылуына әкеледі.

Үшінші үлгі жоғары деңгейлі салық саясаты, бірақ едәуір әлеуметтік қорғаныс қарастырылған. Салық кірістері әртүрлі әлеуметтік қорлардың артуына бағытталады. Мұндай саясат инфляциялық серіппенің бұралуына әкеледі.

Салық саясаты өзара байланысқан әдістермен іске асады:

1. салықтық жоспарлау және болжаумен;
2. салықтық есеппен.

Салық саясатының ең басты ұстанымы бұл салықтық жоспарлау және болжау. Салықтық жоспарлау және болжаудың негізгі мақсаты – заңды тәртіпте шығарылып, өңделген және қабылданған салық тұжырымдамасына сәйкес бюджеттік тапсырмалар мен елдің әлеуметтік экономикалық дамуының перспективалы бағдарламаларының сапалы және сандық параметрлерін экономикалық негізді қамсыздандыру. Бұл мақсат бір қаражаттық жылға (ағымдағы салықтық жоспарлау) және алыс болашаққа (салықтық стратегия) жасалады. Осылайша салық жоспарлау стратегиясын және тактикасын ажыратады. Салықтық жоспарлау және болжауды қаржылық менеджменттің негіздік элементтері ретінде қарау заңды болып табылады. Бұл жағдайда қаражаттық менеджмент кең мағынасында елдің әлеуметтік экономикалық дамуы басқару тұрғысынан қарастырылады.

Жоғарыда аталғандай, болашаққа бағытталған салық саясаты бұл салық стратегиясы, ал ағымдағы кезеңде салық тактикасы. Бұдан шығатыны, ғалымдар болжауларын есепке ала отыра, экономикалық даму бағыттарын, қоғамдағы объективті әлеуметтік жағдайға байланысты мемлекетпен жасалатын салық стратегиясы келесі міндеттерді орындауға тырысады:

• экономикалық экономикалық өсуді қамтамасыз ету, өндірістің циклдігін әлсірету, дамудағы сәйкессіздіктердің жою, инфляциялық процестерді жеңу;
• әлеуметтік – пайданың өсуін ынталандыру және халықтың кірістерінің төмендеуін болдырмау жолымен белгілі әлеуметтік топтардың мүдделері үшін ұлттық кірісті қайта бөлу;
• фискальдық – мемлекет кірістерінің жоғарылауы;
• халықаралық басқа елдермен экономикалық байланыстарды нығайту, төлем балансының қолайсыз жағдайларын болдырмау.

Басқаратын құрылымдардың тактикалық әрекеттері мен конституциямен бекітілген салық салудың жалпы стратегиясы арасындағы қайшылық бюджеттің теңсіздігіне, шаруашылық механизмдегі тоқтауларға, қайта өндіру үрдістерінің тежелуіне және түптеп келгенде экономикалық дағдарысқа әкеледі.

Салық тактикасы бюджеттік топтастыру кезеңінде кірістік бюджеттік баптардың жалпы құрылымын жасауда, салық реттеу және бақылауды өткізуіндегі басқару және билік органдарының практикалық әрекеттерінің жиынтығы. Тактикалық адымдардың сапалы мазмұны толықтықты және барлық деңгейлердің бюджеттердің дер кезінде орындалуын анықтайды .

Тактикалық әрекеттердің негізділігі салық саясатын жүргізуде бюджет кірістерін құруда үлкен роль атқарады.

Нақтылы тапсырмалардың жасалуы салықтар бойынша жоспарлы кезеңде өзара байланысқан әрекеттердің қатарын құрайды:

1. өткен кезеңдегі экономикада пайда болған тенденцияларды ескеру арқылы салық тәртіп түрлерінің нұсқаларын іздеу;
2. оңтайлы салық салу нұсқаларын бағалау, салық топтары, қаржылық – шаруашылық қызмет үлгілері, салық төлеушілердің топтары, жекелеген аумақтардың және басқа да факторлар кезеңінде олардың саралануы;
3. келешек салықтық тәртіптердің артықшылықты нұсқауларын негіздеу;
4. өткен кезеңдегі бюджеттің орындалуына өткізілген сараптамалар нәтижелерін ескеру арқылы салық кірістерінің жобасын есептеу;

5﴿ үкіметпен және парламентпен қабылданған салықтық міндеттемелерді бюджеттік топтастыру баптары бойынша талқылау, сәйкес заңдарды бюджеттік кірістерді соңғы келісулер негізінде нақтылау және қабылдау.

Бұл әрекеттерде маңызды рольді салық төлеушілерден және дәл осылай ресми мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардан түсетін аналитикалық ақпарат жинау және өңдеу сатысы ойнайды. Жиналған және өңделінген материалдың анықтығы және толықтығы бюджеттік салықтық нормалардың және ережелердің одан арғы толық жетілдіруіне арналған негізгі базаны құрайды [5, б. 7].

Күшті экономика кезінде салықтық саясаттың барлық көрсетілген үлгілер табысты бірігеді. Қазақстанға бірінші үлгінің үшіншімен біріккен салық саясаты тән.

Қазіргі кезде «салық есебі» ұғымы салық кодексіне енгізілген ¬ сол арқылы бұл есеп түрі заңдық негізге ие болды. Сонымен бірге мұндай ерекше есептік қызмет ғалымдармен және тәжірибелік мамандармен толық жағымды бағаланбайды. Алайда мұндай қажеттілік бар, өйткені «Салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы» заңның Қазақстанда 1995 жылғы енгізілуіне сәйкес екі есеп түрі бар: бухгалтерлік және салық есебі. Арнайы ұйымдастырылатын талаптар бойынша жекелеген салықтардың салық салуға қажетті базаларының есебін жүргізу дәстүрлі бухгалтерлік есеппен қатар ¬ ерекше заң шығаруда бекітілмеген. Алайда олар жекелеген салықтардың төлеу тәртібін және мерзімін регламенттейтін заң актілерінде (қаржы министрлігінің нұсқаулықтарында және салық кодексінің жекелеген баптарында) мемлекеттік бюджетке бағытталатын төлемдер мен алымдар бойынша үкімет қаулыларымен министрлік түсіндірмелерінде жазылған. Қазіргі кезде бухгалтерлік есептік – салықтық қызметтер орындауда.

Жекелеген экономистердің айтуынша салық заңдары бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды регламенттейтін нормалар қатысында әкімшілік үлестіруші тұрғыда жасалған кәсіпорын бухгалтерлеріне белгілі бір талаптарды бекітеді. Жекелеген салықтық талаптар салық төлемдерін есептеу бойынша әдістемелік ережелер мен нұсқаулықтар шеңберінде қаржылық – шаруашылық қызмет көрсеткіштерін шектеуді қарастырады.

Алайда, салық салу емес, бухгалтерлік есеп жүйесі ақша ағымдарының нақты қозғалысын және өндірістің құндық бейнеленуін тіркейді. Сондықтан бухгалтерлік тәжірибе сатылық өндірістің ерекшеліктерін анықтап, салық есебін жүргізуге негіз болуы керек, ал керісінше емес. Салық саясатында мемлекеттің салыстырмалы түрде дербестігі көрінеді.

Салық саясатын өзгерту, салық механизмін реттеу арқылы мемлекет экономикалық дамуды ынталандыру немесе тоқтату мүмкіндігін алады. Салықтық реттеу елдің бүкіл шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік қатынастарға әсер етудің ең әмбебап құралы болып табылады.

Мұндай реттеудің мақсаты – компанияның ішкі және сыртқы қызметі, әсіресе инвестициялық қызмет үшін жалпы салық климатын құру және артықшылықты салалық, аймақтық капитал қозғалысы бағыттарын ынталандыруға преференциялық салық шарттарын қамтамасыз ету.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. «Қазақстан 2030» Даму стратегиясы.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы.
3. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы.
4. Қаржы-экономика сөздігі. Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007.
5. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007