Банктің басқару қызмет көрсетуінің (қаржы қызметі) міндеттерін шешу үшін әр-түрлі әдістер ұсынылады. Олардың арасындағы ең негізгілерге қысқаша тоқтап кетейік, сонда алдын ала банктің жалпы қаржы ресурстарын басқаруына қатысты әдістерін ғана қарастыратын боламыз.
Банктің қаржы ресурстарын басқарудың белгілі әдістерінің көпшілігінде қатаң ғылыми негіздеме жоқ екендігін атап кету қажет, яғни қалыптастырылмаған, көбінесе эвристикалық сипатқа ие, сондықтанда олар үшін міндеттердің жеткілікті дей қатаң қойылуын тұжырымдамалар әрдайым мүмкін емес. Осыған орай, осындай әдістердің сипаттамасын ауызша (яғни мазмұндық немесе мағыналық) деңгейде жүргіземіз.
Банктің пассивтері және активтері сияқты қаржы ресурстарын басқаруға деген заманауи әдебиетте барлық ұсынылатын көзқарастарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: баланспен басқару және қаржы ағындарымен басқару (сурет 1). Әрі қарай тиісінше жариялымдарға сілтемелер жасағанда, барлығына белгілі емес, тек негізгілерін көрсететін боламыз, оларды келесі қағидаты бойынша іріктейміз: алғашқы дереккөз (алғашқы дереккөзге жақын) немесе қарастырылатын мәселелердің баяндалуы бойынша ең үлгіліктері.
Сурет 1. Банктің қаржы ресурстарын басқарудың әдістері
Көбінде баланспен басқаруды іске асыруды отандық авторлар ұсынады, бірақта олардан кейбір батыс әріптестері да бас тартпайды. Осы көзқарастың аясында екі негізгі бағытты бөлуге болады.
Бірінші бағыт баланспен басқаруды активтермен және пассивтердің жеке топтары арасындағы арақатынастың берілген шектерінде қолдау деп түсінеді. Басқалай айтсақ, мысалы, Ұлттық Банктің нормативтерін немесе банк басшылығымен ішкі шешімдерімен анықталатын басқа ұқсас шамаларымен нормативтердің кейбір жиынтығын сақтау талабы алға қойылады.
Басқарудың баланстық тәсіліндегі екінші бағыты банктің қаржы қызметінің мақсаттарын болашақ банктік теңеріммен сәйкестендіруді көздейді. Сонымен, банкпен басқару үдерісі талап етілетін болашаққа бастапқы балансқа дәйекті түрлендіру болуда [1, 376 б.].
Екі бағытты жақын зейін қойып зерделеу кезінде, баланспен басқарудың әдісін пайдаланудың жалпы іс жүзінде атқарудың келесі мәселерді туындау мүмкін:
- банктің қаржы қызметінің нормативтік көрсеткіштерінің талап етілетін мәндерін қалай анықтау (негіздеу);
- баланстың тек терминдарында банктің қаржы қызметінің мақсатын қалай білдіру;
- болашақ баланстың жол берілетін (қарама-қайшы келмейтін) және қол жеткізілген параметрларын қалай тұжырымдау;
- бастапқы баланстан талап етілетін балансқа ауысуды қандай тәсілмен жүргізу, яғни баланстың қандай параметрлері басқарушы болуда және уақыт функциясында олардың өзгеруі қалай болуға тиіс.
Осы қолтаңбалы мәселелерге бірдебір басылымның авторлары бір мағыналы жауап бермейді, бұл нақты банктің қызметінде баланспен басқару әдісінің іс жүзінде пайдалануының мақсаттылығы туралы пайымдауға мүмкіндік бермейді.
Жоғарыда қойылған мәселелердің біріншісіне жауапты басқарудың баланстық тәсілін ұсынатын жариялымның авторлары ғана емес, банктік қызметі нормативтерінің тұтас жүйесін енгізген Ұлттық Банкта бермейді [2, 117 б.]. Сонымен қатар, банктік тәжірибе басқарудың осындай әдісінен тыс төмен беріктілігін дәлелдейді: осы тұрғыдағы сәтті банктер (нормативтік талаптарды үнемі орындаушы) тамыз дағдарысына дейін, содан кейінде дәулетсіз болып шықты. Қаржы қызметімен басқарудың осы тәсілі мәні бойынша «жалпы құндылықтардың» негізінде басқаруға жоғарыда қарастырылған көзқарасты қайталайды, осы негіздер ретінде осы жерде банктік баланстың үйлесімдері (нормативтік талаптары) болуда.
Екінші сұраққа жауаптың айрықша әдістемелік маңыздылығына орай, біз төменде оны толығырақ қарастырамыз.
Үшінші сұраққа жауап беру үшін банктік қоржынның болашақ құрымы мен құрылымын іс жүзінде негіздеу қажет, сонда олар банктің қаржы қызметінің мақсаттарын қанағаттандыруға, сондай-ақ қаржы нарықтың әртүрлі секторларында қалыптасатын оның ресурстық мүмкіншіліктері мен жағдайларына сәйкес келуге тиіс.
Соңғы төртінші сұраққа жауап іс жүзінде қаржы нарығында ағымдағы қаржы жағдайын – балансын – оны талап етілетінге жақындату мақсатында өзгерту бойынша банктің (бөлімшенің) нақты әрекеттерінің жоспарларын (жоспарлар жүйесін) қалыптастыруды көздейді. Төменде біз банктің бастапқы жағдайы да, қаржы қызметінің мақсаттары да баланстық деректермен ғана түзелмейтінін көрсетеміз.
Бұдан басқа, банктің бір-бірінен салыстырмалы ұзақ уақыттық кезеңдерге кешігетін бастапқы (бастауыш) және талап етілетін (соңғы) баланстары ауысудың жеткілікті дей үлкен (жалпы жағдайда шексіз) санын байланыстыра алады, оның ішінен жалғыз тәсілді таңдау қажет.
«Басқарудың баланстық әдісінің» авторлары осыны қандай тәсілмен жүзеге асырмақ тары жұмбақ болып қалуда.
Қаржы ағыстарымен басқаруды жақтаушылар баланстың құрылымымен басқару «өзіндік мақсат емес, ұйымның мақсаттарына қол жеткізу құралы болуда» деп санайды [3, 33 б.]. Мұнымен келіспеу қиын, осында жұмысқа тән және оларға ұқсас қаржы ресурстарымен басқару мақсаттарына деген көзқарастардағы кейбір қарама-қайшылықтарда сұрақ туындау мүмкін. Іс жүзінде осы жерде еш қарамақайшылық жоқ: шартты түрде ағыстарымен басқару деп аталған, өзі мәні бойынша бұл да баланстың құрылымымен басқару, бірақ «гэпнастика» [4, 312 б.] элементтерімен, яғни әртүрлі алшақтықтарды (гэптарды) немесе теңгерімсіздікті ескерумен басқару болуда. Өтеу мерзімдері бойынша активтер мен пассивтердің осындай теңгерімсіздіктерінің бірі – уақытша гэп деп аталатын қарастырылатын әдістер тобының осындай атауының пайда болу себебі болды.
Осындай әдістер «өтімділік – пайдалылық» деген банктік қызметтің өмірлік дилеммаларының бірін шешу талпынысын көрсетеді және активтермен басқарудың проблемаларын қарастыруда неге тірек жасалатынымен және ықтимал баламаларды бағалау кезінде санды талдау қандай дәрежеге дейін жүзеге асырылуымен өзгешеленеді [5, 52 б.]. Қорлардың дереккөздерін біріктіру әдісі, қорлардың дереккөздерін бөлу әдісі, қорлармен теңдестірілген басқару (алғашқы екі әдістердің комбинацияларының негізінде), сондай-ақ ғылыми басқару деп аталатындарда оларға жатады.
Қорлардың дереккөздерін біріктіру әдісі банктің барлық қорларының қарастырылуын бір дереккөзден алғандай қарастыруды көздейді. Осы жағдайда басқару міндеті қаражаттарды әртүрлі активтерге орналастырғанда басымдылықтарды, Лимиттерді, көлемдерді анықтауда болуда. Активтердің қандай да бір түрлеріне лимит ретінде бірінші жақындатылуда нормативтік талаптар болу мүмкін. Осы әдістің пайдаланылуы өтімділік пен пайдалылықтың талап етілетін деңгейлерді қамтамасыз ету бойынша қандай да бір кепілдіктерін бермейді және басқару міндеттерінің шешімдерін қамтамасыз ететін ресурстарды бөлудің арнайы ресімдерін пайдаланбаса, кез келген жаққа қарай ауытқуына әкелу мүмкін. Авторлар осындай ресімдердің мазмұны жайлы хабардар етпейді.
Әрі қарай баяндалуды алдын алып, қорлардың дереккөздерін біріктіру идеясында негізделген банктің қаржы ресурстарымен стратегиялық басқарудың міндеттерінің жалпы және жеткілікті қатаң математикалық қойылуы және оны шешудің кейбір нәтижелері осы жұмыста бірінші рет келтірілген [6, 113 б.].
Қорлардың дереккөздерін бөлу әдісі ресурстардың дереккөздері және оларды жұмсаудың бағыттары арасында қаражаттарды жұмылдыру және ораластыру мерзімдері бойынша қатаң сәйкестендіру есебінен жеткілікті (артықсыз) өтімділігін қолдауды бірінші кезекте қамтамасыз бейімделген. Сонда табыстылық толығымен қор жасалатын бағыттары (операциялар топтары) және осы операциялардың көлемдерімен маржалармен анықталады. Сонымен, әдіс банктің ішінде банкпен әртүрлі дереккөздерден жұмылдырылған қаражаттарды орналастыру үшін пайдаланылатын бірнеше «өтімділік – пайдалылық» орталықтарын іс жүзінде құруды көздейді. Осы орталықтар – «банк ішіндегі банктар» – бірқатар авторларда бизнес-орталығы деген атау алды. Осы орталықтарда (өтімділік топтары немесе жүгіну мерзімдері бойынша бөлінген) қаражаттарды, активтердің топтары бойынша бөлу тиімді. Осы бөлулерді кім атқарады және қандай қағидаттарды олар жүзеге асырылады?
Барынша ірі қазақстандық банктердің жеке және ең көп «ілгері басқан» басшылары банк ішінде орналастырылудың ең жоғары ағымдағы табыстылығын қамтамасыз ету мақсаттарында олардың қолындағы ресурстарды сатып алу-сату бойынша «биржаны» ұйымдастырады, яғни ресурстарды ең жоғары пайдалылықпен орналасқан көп ресурс алады. Бірқатар жағдайда бір бизнес-орталығынан ішкі (трансферттік) бағалар негізінде басқаға ресурстарды тапсыру жүргізіледі, кейіннен оларды пайдаланумен бизнес-орталықтардың немесе олардың бірлестіктердің – жауапкершілік орталықтарының қаржы қызметінің нәтижелері бағаланады.
Қорлардың дереккөздерін бөлу әдісінің жақтаушылары өтімдік активтердің үлесін азайту және (осының есебінен) шұғыл жұм салымдардың көлемдерін арттыру оның басты артықшылығы болып табылады, бұл жайт пайда нормасының өсуіне әкеледі. Олар әдістің кемшіліктеріне келесілерді жатқызады:
- пассивтердің әртүрлі топтарының айналу мерзімдерінің және олардың қалдықтары динамикасының біркелкіліксіз сәйкестендірілуі;
- қаражаттар дереккөздерінің оларды пайдалану жолдарынан тәуелсіздігі туралы болжам;
- өтімділіктің шекті деңгейіне емес, орта деңгейіне бағдар ұстау;
- клиенттердің кредиттік өтінімдерін қанағаттандыру қажеттілігіне зиян келтірумен қысқамерзімді (ағымдағы) өтімділікті қолдаудың басымдылықтарын беру.
Бұдан басқа, трансферттік бағалар бойынша ресурстармен банкішілік «биржалық» сауданы ұйымдастырумен байланысты бірқатар проблемалық мезеттер бар. Осы мезетте ең көп тиімділікпен ресурстарды орналастыру мүмкіндігі бар банктің бөлімшесі оларды көбірек «сатып алу» және тиісінше пайыз ретінде үлкен жеке табыс алуға мүмкіндігін алады. Егерде қарастырылып отырған әдісті басқарудың кеңестік әдістерімен салыстырса, сонда бұл қаржылық жүйесіндегі ішкі шаруашылық есеп моделінің ұқсастығы болуда. Бірінші көзқарасқа осы сызбада барлығы қарапайым және дұрыс болу мүмкін. Бірақ осы көзқарасты заманауи жағдайларда жүзеге асыру қиын болуда. Осы тұрғыда ресурстардың ішкі (трансферттік) бағасының шамасын анықтаудың өзі жеке проблема болатын дерегін ескеру қажет, тиісті авторлар оған «адал» шешім келтірмейді. Осы бағалардың негізінде бөлімшелер және бизнес-орталықтарының арасында табыстары мен шығыстарын бөлу жөніндегі сұраққа бір мағыналы жауап жоқ. Мысалы, трансферттік бағасын қалыптастыру және құнды қағаздардың кепілзатына ресурстарды жұмылдыру операциялары үшін ішкі табыстарды және шығыстарды бөлу және кейіннен осы ресурстарды табысты активтерге орналастыру тетігі анықсыз. Осы әдісті пайдалану проблемалары (бөлімшелердің, бизнесорталықтардың). Тәуелсіз құрамдас элементтердің желілік сомасы түрінде күрделі желілік емес жүйені (банкті) көрсету талпынысымен байланысты. Осындай көрсетудің (бөлудің) кемшіліктері төменде баяндалған.
Егерде банк осы «заманауи батыс» әдісін жүзеге асыра алса, бұл келесі себеп бойынша қателік болу мүмкін. Осы әдіс сол минуттағы табыстылықты көбейтуге бағытталған, бұл пайданың әрдайым максимумын ғана емес, сондай-ақ кез келген басқа қарастырылатын (мысалы, жоспарлы) кезеңде басқа да қажетті көрсеткіштерінің пайдалылығын қамтамасыз етпейді. Бұдан басқа, ішкі шаруашылық есеп айрысуды қолдаушыларға «биржа» анықтамасы бойынша бұл тура қарамақайшы қызығушылықтарымен қатысушылардың қызмет (саудаласу) өрісі болатының ескерту артық емес. Басқалай айтсақ, өздерінің банкінде «биржаны» құратын басшылар олармен әлі қалыптаспаған ұзақ мерзімді мақсаттарды және банктің даму (қаржы қызметінің) міндеттерін, үзеңгілестердің ұжымын өзара бәсекелестікке түсетін топтарға бөліп, жеке бөлімшелердің (немесе олардың басшыларының жеке мүдделері) ағымдағы жеке мақсаттарымен алмастырып, басқару үдерісін іс жүзінде аяғынан басына қарай қоюға тәуекел етеді.
Басқару үдерісін осылай ұйымдастыру қандай ықтимал кері салдарларға және қиянаттарға әкелу мүмкін екенін және нақты әкеп жатқанын бақылау қиын емес. Бұл банк басшылығына басқарушы үдерісінде жетекші (жүйеқұраушы және мақсат қоюшы) рөлінен өз бетімен жалтарғаны және оны «банкішілік нарықтың» реттеуші функциясына ауыстырғаны үшін басшылыққа шарасыз төлеу керек болатын нақты «ішкі» баға болып табылады. Қабылданатын басқарушы шешімдердің автоматтандырылуына (қолдауына) шығындардың жоқтығы басқару үдерісін ұйымдастырудың осындай сұлбасының жалғыз айқын «оң» сапасы болуда, өйткені осы функцияны «банкішілік нарық» («биржа») «тегін» атқарады. Осы жерде соңғы сөз тырнақшаларға алынған, сондықтанда не және қай жерде тегін болатынын білеміз. Қарастырылатын сұлбаға қатысты айтсақ, «биржа» функциясын жүзеге асыратын мамандандырылған бөлімшені жұмылдыру және ұстауға үлкен қаражаттар қажет.
Кейбір ірі қазақстандық банктер ресурстарды бөлудің осындай сұлбасын, жеке филиал «биржалық саудаласулардың» қатысушы болғанда, тек өзінің филиалдық желісінің аясында жүзеге асырады. Сонымен, әртүрлі және жиі жағдайларда тең емес объективті түрде географиялық, экономикалық және саяси жағдайларда болатын банктің құрылымдық бөлімшелері жасанды түрде бәсекелестік күреске тартылады. Басқару әдістерінің осындай ықтимал салдарлары туралы жоғарыда айтылған болатын.
Қызметтің әр түрінің (бөлімшенің, филиалдың) ағымдағы табыстылығын қамтамасыз ету талабы және «ақша табушы» бөлімше терминын енгізу банктің қаржы ресурстарымен басқару үдерісін ұйымдастыруда басқа ұшқарлығы болуда. Клиентке тікелей қандай да бір банктік өнімдерін сататын банктің құрылымдық бірліктері сонда осындайлар деп танылады. Төменде
5 тараудан 11 негізгі кезеңнен тұратын басқарумен (6 кезең) және қамтумен (2 кезең) байланысты үдерістер банктік өнімді қалыптастыру және жүзеге асыру үдерісіне негізгі үлес енгізетіні көрсетілген. Сонда негізгі жұмысты (8 кезең) атқаратын бөлімшелерді әдеттігінде «шығындар орталықтарына» жатқызады.
Сонымен, банк бөлімшелерін «ақша табушы» қағидаты бойынша бөлу кезінде ең бастысы іс жүзінде кім «ақша табатыны» жөнінде, сондай-ақ күрделі жүйенің тиімділік максимумы (бұл жағдайда табыстылығы) оны құраушы элементтер тиімділігінің максимумдар қосындысына тең деген қате пайымдаулар жасалады. Осындай пайымдау тек желілік жүйелерге бір және іс жүзінде ешқашан атқарылмайтын жағдайда әділ болуда: желілік жүйелер элементтердің қызметіне шектеулердің жоқтығы (бірінші кезекте ресурстық, ақпараттық, технологиялық және басқа). Жүйелік тиімділіктің проблемасына қызығушылық танытқан оқырманға тиісінше әдебиетке жүгінуге кеңес беріледі [7, 68 б.].
Осы тұрғыда тек маңайымыздағы көптеген жүйелер желілік емес деп атап өту керек. Дәл желілік еместік жүйе жалпы тиімділігі шамасының оның жеке элементтері тиімділігі шамасының қосындысынан ықтимал артуына олар арасында қажетті байланыстарын және өзара әрекеттесуін ұйымдастыру салдарынан қамтамасыз ететін жүйелік әсер деп аталатынға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Желілік емес жүйелердің осындай қасиеті жүйеге (корпорацияға, холдингке, банктік топқа, көп филиалдық банкке) жеке элементтердің негізгі әдістемелік алғышарты болып табылады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Мақыш С. Б. Банк ісі. Алматы: Издат. Маркет, 2007. 471 б.
- Лаптырев Д.А. Система управления финансовыми ресурсами банка: Процессы задачи модели -методы. – М.: БДЦ- пресс, 2005.193 с.
- Ларионова, И.В. Финансовая модель банка: теоретический и практический аспекты // Банковские услуги. 2010. № 3.
- Искакова У.М. Банковское дело. Алматы, 2011. 552 с.
- Хамитов Н.Н. Банк ісі. Алматы: Экономика, 2006. 216 б.
- Шелекбай А.Д., Алмереков Н.А. Банк iсiндегi тәүекел-менеджмент: теориясы, әлемдiқ практика, Қазақстан тажiрибесi. Алматы: Экономика, 2007. 208 б.
- Колесникова В.И., Кроливецко Л.П. Банковское дело. – М.: Финансы и статистика, 2004. 114 с.