Аңдатпа
Мақалада ¥лы Отан соғысы жылдарында Атырау өңіріне эвакуацияланған аса маңызды әнеркәсіп орындары мен мекемелердің жергілікті халықтың қолдауымен қысқа мерзімде іске қосылып, майдан ушін сапалы қызмет еткендігі қарастырылған. Облыс экономикасы соғысқа бейімделіп құрылып, өңірде жаңадан өнеркәсіп орындары мен мекемелер ашылып, қызмет жасауына байланысты жергілікті маман кадрлар шебер ұйымшылдықпен жеңіс үшін еңбек етті.
Гитлершіл Германия бейбіт совет халқына тұтқиылдан тарпа бас салды.
Отан басына кун туды. Совет заманына еңсесін көтеріп, бақытты өмірдің қуанышын енді сезіне бастаған совет халқы, оның ішінде қазақ халқы да Оганымыздың тағдыры талқыға түсер шақ туғанын жан тәнімен ұғына білді. Күнделікті өмірдің тынысы мен тіршілігі «Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін!» деген ұранға бағындырылды.
Байтақ Отанымыз біртұтас соғыс лагеріне айналды. Қашаннан жауына қолдан намысын бермейтін батыр қазақ халқы советтік Отанның құрамды бөлегі ретінде жұмыла жауға аттанды. Майдангер ақын Қ. Аманжоловтың:
Болғандықтан атақты атым адам,
Міндетім көп мойныма арқалаған.
Ty ғып ұстап көтеріп жүрегімді,
Canap алыс, жол жүріп кетіп барам, - деуіне де сол жылдардың суреті жатыр.
Орал аэроклубының түлегі Хиуаз Доспанова әйелдерден жасақталып жатқан әуе құрамасына сұранып барды [1,16 6.8,83 б.].
Адамзат тарихы өзінің зардаптарын ала келген көптеген жойқын соғыстар мен қантөгіс шайқастарының талайын басынан кешкен. Соңғы 5,5 мың жыл ішінде әлемде 14,5 мың ірілі - ұсақты соғысты болып өткен [2,8 б.].
Фашист идеологтары Орта Азия мен Қазақстанның тағдырын да алдын ала «шешіп» қойған еді. Олар еліміздің шығысында «Түркістан», «Еділ-Орал» қуыршақ мемлекеттерін құруды көздеді. «Арбайтегемайншафт Туркестан» ғылыми зерттеу институты» деген жалған атақты желеу етіп, неміс жоғары барлау мектебі болашақ отар «Үлкен Туркестан» картасының «жобасын» жасады. Оған Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан, Азербайжан, Солтүстік Кавказ, Қырым, Шынжан, Ауғаныстан мен Иранның Солтүстік бөлігі кірді [3,5 б.].
22 маусым күні Гурьев қаласында мұнайшылар стадионында да көп адам жиналған жиын өтіп, онда қалалық атқару комитетінің хатшысы В. Наумов сөз сөйлеп, жиналған халыққа соғыстың басталғаннын хабарлаған [4, 215 б.].
22 маусым күні осы облыстың Мақат кәсіпшілігінде - 1500 адам, Форт - Шевченкода - 3000 адам қатысқан жиындар өтсе, ал 23 маусым күні Байшонас кәсіпшілігіндегі жиынға - 750 адам, Сағызда - 400, Мақатта - 1500, Доссорда - 1000, Ескенеде 700 адам қатысты [5,In.].
Гурьев қаласында да соғыстың алғашқы күндерінде 23 қыздан майданға жіберу туралы өтініш түсті [6,215 б.].
Совет Одағы Коммунистік партиясының жауынгер отряды - Қазақстан партия ұйымына болаттай берік тыл басқару, Совет Армиясы қатарын үздіксіз толтырып отыру, оларды қару-жарақ, азық-түлік, киім-кешектермен жабдықтау; Урал, Сібір және Қазақстан кәсіпорындарын стратегиялық шикізатпен қамтамасыз ету міндеттері жүктелді.
Атырау мен Алтай, Алатау мен Арқаның арасындағы кең байтақ қазақ жеріне еліміздің батысынан соғыс басталғалы бір жыл ішінде 200-ден астам кәсіпорын көшіп келді. Соғыс кезінде республикада мұнай, көмір өндірісіне, керекті машина жасау кәсіп орындары дамыды.
Гурьевте Украинадан көшіп келген Петровский атындағы завод пен жергілікті механика заводы қосылып, осы күнгі Петровский атындағы машина жасау заводының іргесін қалады. Ұлы Отан соғысы жылдары майдан мұқтажы үшін жұмыс істемеген бірде бір кәсіпорын болмады. Солдатты киіндіру, жабдықтау, атты әскерге, арба, шана, ер-тұман, сайман шығаруға да майдан тапсырмасы болып есептелді.
Соғыс жылдары Нармұнданақ - Мақат, Комсомольск - Мақат, Қошқар - Сағыз мұнай құбырлары салынды. Барлық мұнай кәсіпорындары бірімен-бірі қосылып, жанармай тасқынын Гурьев - Орск мұнай құбыры арқылы Орскінің мұнай өңдеу заводына құйды. Жанармай өнімін молайтуға Комсомол, Жолдыбай, Қошқар, Нармұнданақ кәсіпшіліктерінің іске қосылуы аса зор рөл атқарды.
Мақат - Қосшағыл темір жолы, Гурьев - Қосшағыл тас жолы, Орал өзенінен 400 километр Ембі кәсіпшіліктеріне ауыз су құбыры салынды. Гурьевте мұнай өңдеу заводы іске қосылды. Ембі жанармай комплексінің материалдық-техникалық базасы бірсыдырғы өсті. Соғыс жылдары 1943 жылы Ембіде мұнай өндіру өзінің ең биігіне көтерілді. (923,4 мың тонна).
Ұлы Отан соғысы жылдарында республикада темір жол транспорты саласы да кеңи түсті. 1942 жылы ұзындығы 526 километрге созылған Гурьев - Қандағаш темір жолы пайдалануға беріліп, ол 1944 жылы Орскіге дейін ұзартылды. Бұл жолы Ембі мұнайын Уралмен жалғастырды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында ерен еңбегімен көзге түскен Қазақстан мұнайшылары қатарында мұнайшы Балғаным Доспаеваның да есімі ерекше аталады. Ол 1942 жылы үздік еңбегі үшін Еңбек Қызыл Ty орденімен наградталды [7,11,17,19 б.].
Ұлы Отан соғысы кезеңі - совет жастарының, оның алдыңғы қатарлы отрядтарының бірі - студенттердің өміріндегі аса бір ауыр кезең болды. Сол сұрапыл жылдардың жылдардың адам баласының жан дүниесіне түсірген жаралары күні бүгінге дейін жазылмай келеді. Бұл жылдары совет жастары ерте есейді. Ерте жетілді. Әкесімен, ағасымен бірге қан майданға аттанды. Майдангер атанды.
Совет Одағының Батыры атағын алғандардың ішінде Қазақ политехникалық институтының рабфагын 1943 жылы бітірген, қазақ жастарының ішінен шыққан алғашқы студенттердің бірі Мұса Баймұқанов та бар. Ол әрдайым өзінің табандылығымен, қажырлығымен майдандас інілеріне үлгі бола білді.
Міне, социалистік Отанымыздың ерлікпен қорғай отырып, Европаға азаттық сыйлаған совет халқының қаһарман ұлдары мен қыздары Ұлы Отан соғысы жылдары өздерінің «Совет студенті» деген қастерлі аттарына кір жұқтырмады [8,83 б.].
Маңғыстау ауданында аудан басшыларынан құрылған 214 үгітшілер басын құрған 16 ұжым соғыстың алғашқы 3 айында тұрғындармен 97 жиналыс өткізіп, оған 7600 адам қатысқан. Олар ауылдарда, шағын бригадаларда майдандағы соғыс қимылдарынан әңгіме, газет оқу сияқты шаралар өткізіп, халықтың көңіл-күйін аулап, Отанды сүю, оны жаудан қорғау ісіне жан-жақты жұмылдыру мақсатын алдына қойған [9. 112 б.].
ГІайдаланған әдебиеттер тізімі:
- Кашкенбаев 3. Ш. Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында.- M.: - Алматы. 1970. - 16 б.
- Қозыбаев М.Қ. Майдангер студенттер - M.: Алматы Мектеп. 1985. - 8 б.
- Қозыбаев М.Қ. Қазақстан қаһарлы жылдарда. - M.: Алматы 1985. - 5 б.
- Летопись города Атырау.- M.: -Алматы: 1995. Өнер. 2001, -215 б.
- Атырау облыстық мемлекеттік мұрағаты, 369 - қор, 1-тізбе, 4-іс
- Летопись города Атырау.- M.: -Алматы: 1995. Өнер. 2001, -215 б.
- Қозыбаев М.Қ. Қазақстан қаһарлы жылдарда. - M.: Алматы 1985. - 11, 17, 19 бб.
- Қозыбаев М.Қ. Майдангер студенттер. - M.: Алматы. Мектеп. 1985. - 83 б.
- Тағзым. Маңғыстаулықтар Ұлы Отан соғысы жылдарында 1941-1945 ж.ж. - M.: - Астана: Фолиант. 2005. - 1126.