Аңдатпа
Мақалада Жайық - Каспий бассейн! өзендерінің замануи токсикологиялық жағдайының сипаттамалары берілген. Жайық, Қиғаш өзендері мен Солтүстік-шығыс Каспий жағалауының суларындағы 2015-2016 жылдардағы ауыр металдар мөлшері зерттелген. Өзендердегі металдар концентрациясының динамикасы әртүрлі, 2016 жылы (көктем) хром, мыс мөлшері эссе, керісінше Солтүстік-шығыс Каспийде кобальт концентрациясы көбейіп отыр. Жайық өзенінде жаз және күз айларында металдар мөлшері әркелкі екені байқалған.
КІРІСПЕ
Жайық өзенінің қазіргі кездегі ластануы және жылдан-жылға жағдайының төмендеуі, Каспий теңізініңде экологиясына үлкен эсер етеді.
Каспий теңізінің экологиялық проблемаларының бірі гидробионттардың су көзде-ріне әр түрлі жолдармен түсетін ластанулардың әсеріне ұшырауы. Каспий теңізінде бұрын-нан қалыптасқан экожүйелерде көп өзгерістер көрініс беріп отыр. Әсіресе, фауна мен флора құрамының өзгеруі, ластану жағдайына төзімді организмдердің көбейе түсуі байқалған.
Мәселен, Каспий теңізінде соңғы кезде қызыл және қоңыр балдырлар көбейе түсті. Теңізде бекіре тұқымдас балықтар, майшабақ, итбалықтар популяциялары азаюда. Себебі, Каспий теңізі органикалық қосылыстар, мұнай өнімдері және ауыр метал-дармен ластануы жылдан-жылға артуда. Желілік әсері бар улар, соның ішінде бірінші кезекті ауыр металдар тұздары, балықтарға қауіпті эсер етеді.
1980-90 жылдарда алғашқылардың бірі болып, Каспий теңізінің Солтүстік- Шығыс жағалауы суы мен балықтарының токсикологиясын зерттеген - б.ғ.к., профессор Ерғалиев Т.Ж.
Зерттеудің мақсаты - Жайық-Каспий бассейніне қарасты су көздерінің токсикология-лық жағдайын бағалау.
Зерттеу нәтижелерін талдау
Жайық-Каспий бассейіне қарайтын ірі суларға Жайық өзені, Қиғаш өзені және олардың салалары кіреді және сонымен бірге, осы өзендер құятын Солтүстік- Шығыс Каспий теңізінің бөлігі де зерттелді. Бұл өзендер бірнеше мемлекеттер, қалалар территория-сынан ағып өтетіндіктен зерттеу үлгілері әрі түрлі нүктелерден және жылдың әр кезеңдері-нен алынды. Кесте 1-шіде 2015-2016 жылдары Жайық- Каспий бассейні суларындағы ауыр металдар мөлшері берілген. Өзендерге негізгі ластанулар көктемгі тасқын кезінде түсетіндіктен келтірілген шамалар осы кезеңдегі өзендердің әр түрлі нүктелерінен алынған сынамалардың орташа мәндері.
Жайық өзені және оның ағыстарының су құрамы Солтүстік-Шығыс Каспийдің экологиялық жағдайын бағалауда маңызды рөл атқарады. Мәліметтерден ауыр металдардың Жайық өзені суындағы мөлшері жылдан-жылға артып отырғанын байқаймыз (Сурет 1, Кесте 1). Әсіресе хром мөлшері - 2ПДК, мыс - 10,5ПДК, ал қорғасын мөлшері 1,1ПДК-ға артқан.
Кесте 1. Жайық-Каспий бассейніндегі ауыр металдар мөлшері, мкг/дм3
Жайық өзеніне негізгі ластанулар жоғарғы ағыстардан түсетіндіктен, Орал қаласы маңынан күз мезгілінде Жайық өзенінен алынған үлгілер
|
Үлгі алынған нүкте |
Cr |
Cu |
Co |
Cd |
Pb |
|||||
|
2015 |
2016 |
2015 |
2016 |
2015 |
2016 |
2015 |
2016 |
2015 |
2016 |
|
|
Жайық өзені, Атырау қ. |
4,83 |
10,2 |
8,56 |
10,6 |
1,55 |
1,91 |
0,15 |
0,39 |
9,95 |
11,2 5 |
|
Жайық өзені, Урал Kr |
2,53 |
0,91 5 |
0,85 |
0,38 |
0,46 |
1,38 |
0,08 |
0,07 8 |
5,42 |
1,82 |
|
Қиғаш өзені |
2,15 |
3,16 |
3,10 |
2,20 |
0,31 |
0,93 |
0,17 |
0,74 |
8,60 |
5,26 |
|
Солтүстік- Шығыс Каспий |
3,49 |
1,98 |
7,60 |
1,92 |
0,58 |
5,81 |
0,16 |
0,14 |
26,7 |
3,49 |
зерттелді. Берілген мәліметтерден, күз кезінде де белгілі мөлшерде ластанулар түсетінін көреміз. Көктемге қарағанда күзде ластанулар мөлшері әдәуір азаяды. Дегенменде, су көзінің үлгісін зертеу өте қиынға соғады, себебі, бір нүктеден алынған үлгілердің өзі әр түрлі мәліметтер береді, жинағы ретінде орташа мәндерін көрсетеміз.
Қиғаш өзенінің экологиялық жағдайы соңғы кездері ғана зерттеліп жүрген мәселе, онда да мәліметтер жеткіліксіз. Біздің зерттеулеріміз Қиғаш өзенінің әр тұсынан алынған үлгілер мәліметтерінің орташа шамасы. Бұл - су көзінде Жайық өзенімен салыстырғанда көктемгі су тасқыны кезінде ауыр металдар мөлшері, салыстырмалы түрде төмендеу. Тек мыс мөлшері 2,2-3,1 ПДК, ал қалғандары санитарлық талаптар шенберінде. Бірақ, кейбір металдар судағы концентрациясы, әсіресе хром (Cr), кобальт (Со) және кадмий (Cd) мөлшері 2015 жылға қарағанда 2016 жылы өскен (Кесте 1).
Btl
Жайық-Каспий бассейн! биоалуантүрлігінің негізгі мекен ортасы Солтустік- Шығыс Каспий болғандықтан, теңіз акваториясының токсикологиялық жағдайы аймақтың өзекті экологиялық мәселелерінің бірі.
Жайық өзенімен салыстырғанда, мұндағы ауыр металдар мөлшері сәл төмендеу. Дегенмен, 2015 жылы мыс (Cu) мөлшерінің орташа мәні -1,6 ПДК, қорғасын (Pb) -2,6 ПДК құраған (Сурет 1). Жалпы, теңізде ауыр металдар мөлшерінің, кобальтты есептемегенде, сәйкес жылдан-жылға азайғаны байқалады (Кесте 1).
Жайық өзенінің суындағы ауыр металдар мөлшерінің жыл мезгілдері бойынша өзгерісі 2-кестеде берілген. Көктем кезінде түскен ауыр металдар жаз, күз мезгілдерінде шөгініп, мөлшері азаяды. Жаңа ластанулар түспесе, негізінен олардың мөлшері төмендейді (Кесте 2).
Кесте 2. Жайық өзенінің суындағы ауыр металдар мөлшерінің жыл мезгілдерінде
өзгерісі
Жайық өзені суындағы кобальт және кадмий мөлшерінің 2016 жылдың күзінде өскенін байқаймыз (Кесте 2, Сурет 2). Бұл уақыттарда қорғасыннан
|
Металл атауы, мкг/дм3 |
2015ж. |
2016ж. |
пдк, мкг/дм3 |
||
|
жаз |
күз |
жаз |
күз |
||
|
Хром, Cr |
3,01 |
2,26 |
4,23 |
2,23 |
5,0 |
|
Мыс, Cu |
6,61 |
1,18 |
5,02 |
4,50 |
1,0 |
|
Кобальт, Со |
1,00 |
0,21 |
1,76 |
7,60 |
10,0 |
|
Кадмий, Cd |
0,12 |
0,10 |
0,005 |
0,36 |
5,0 |
|
Қорғасын, Pb |
18,93 |
13,61 |
5,54 |
3,92 |
10,0 |
|
Молибден, Mo |
- |
0,23 |
1,68 |
0,97 |
10,0 |
96
басқа(2015ж.) метал-дардың шекті рауалды мөлшерден( ПДК) аспағанын көреміз (Сурет 2).
Жайық-Каспий бассейніне ауыр металдар негізінен оған құятын өзендердің жоғарғы ағыстарынан түседі. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер су көздерінің ауыр металдармен ластануы тек көктемгі су тасқыны кезінде ғана емес, жылдың барлық мезгілдерінде орын алатыны анықталған. Бұл қазіргі кезеңде ірі мұнай өндіру жобасы іске қосылғанжағдайда, Каспий теңізінің экологиялық ахуалын, одан сайын төмендете түседі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Cy көзіне түскен ластанулардың коректік тізбен арқылы адам организміне түсіп, әр түрлі ауруларға әкелетіні белгілі. Бұл тұрғыда судағы ауыр металдар молшерін үнемі қадағалап, түсу аумақтарын аңықтап шара қолданатын болсақ, өзендердің экологиялық жағдайы жақсаратыны белгілі. Сонымен қатар, қазіргі кезенде биоресурстар санының азаюының бір себебі, оны ластанулар болғандықтан, олардың суларға түсуін азайту, болашақта ресурстардың қалпына келуіне мүмкіндік берер еді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Амиргалиев Н.А. Эколого-токсикологическое состояние Урало-Каспийского бассейна и некоторые приоритетные направления его исследования.// Материалы Международной конференции «Современное состояние и пути совершенствования научных исследований в Каспийском бассейне».,- Астрахань, 2006, -С.21-25.
- Демесинова Г.Т. Особенности гидрохимического режима в водоемах Жайык - Каспийского бассейна. // Вестник АтГУ., -2015, -№3, (38) -С.86-90.
- De Mora, S., Sheikholeslami, М. R., Wyse, E., Azemard, S., Cassi, R. An assessmentof metal contamination in coastal sediments of the Caspian Sea. //Marine PolIutionBuIIetin, 2004. January, Volume 48, Issues 1-2.
- Ергалиев Т.Ж. Содержания тяжелых металлов в экосистеме нижнего тячения реки Урал и основных промысловых видах рыб: Автореферат дисс... канд. биолог, наук. - Алматы., 1990. -20с.
- Kostianoy A. Kosarev A. The Caspian Sea Environment. Vol.5: Water Pollution, 2005. -271p.
- Огарь Н.П. Мониторинг окружающей природной среды Северо-Восточной части Каспийского моря при освоении нефтяных месторождений. -Алматы, 2014. - 263с.
- CTPK ГОСТ P 51309-2003. Государственный стандарт PK. Вода питьевая. Определение содержание элементов методами атомной спектрометрии.-А., 2003.,- 21с.
- Шимшиков Б.E., Избасарова А.К. Гидрохимическая и токсикологическая характеристики состояния реки Урал в пределах Западно - Казахстанской области. //Вестник КазНУ. Серияэкологическая. -2014., -№2 (41). -С.163-167.