Аңдатпа
Мінез-құлық қаржысының инвестициялық стратегиялық тәжірибеде қолданылуы маңызды емес, себебі бұл тұжырымдама біздің өмірімізге біржолата еніп болды. Мінез- құлық қаржысын пайдалану осы индустрияның өсуі мен трансформациясы үшін көптеген мүмкіншіліктер тудырған жаһандық әлеуметтік- экономикалық трендке айналды. Сонымен қатар, түрлі инвестициялық процестерге және ұйымдастырушылық үлгілерге мінез-құлықтық қаржысын неғұлым терең енгізген компаниялар стандартталған, масштабталған және тиімді жолды қолдануы қажет, әйтпесе уақытқа байланысты тұрақсыз немесе шығынды болуы мүмкін. Қаржы активтеріне баға белгілеу және қоржынды оңтайландыру үлгісі сандық теориясына балама болып сандық әдістердің нәтижелерін сынайтын шартты түрде жас бағыт - «мінез-құлық қаржысы» деп аталатын теория табылады. Мінез-құлық қаржысының пәні болып қаржы нарығында адамның қатысының әсері табылады. Қаржының дәстүрлі курсында адам қаржы қатынастарының негізгі субъектісі ретінде қатыспайды.
Қазіргі қаржылардың шынайылылығы шектес ғылымдардың дамуы әсерінен қаржының ғылыми парадигмасы ауқымының өсуінің байқалуында жатыр. Бұл мәселе тек қаржыға ғана емес, қазіргі әлемдегі білімнің көптеген салаларына да тән. Бұның себебі көп, солардың ішіндегі негізгісі ғылымдағы халықаралық ынтымақтастық және жаңа технологиялардың, дәстүрлі ғылыми мәселелерге дәстүрлі емес тәсілдерінің дамуы болып табылады. Ғылым дамыған сайын, жаңа сұрақтар туындайды.
Қазіргі қаржы теориясының мәселелері экономиканың басқа да салаларының теориялары сияқты мақсаттардың екі жақтылығымен [1, 116 б.]: 1) индивидуумның оңтайлы таңдауын анықтау; 2) индивидуумның нақты таңдау үрдісін сипаттаудан туындайды. Қаржының классикалық теориясы бірінші мақсатты толық көлемде орындайды, алайда екіншіге қол жеткізуде мүлде қауқарсыз. Қаржы ғылымындағы бұндай мәселелер жаңа парадигманың неоклассикалық теория және мінез-құлық теориясы элементтерін өзіне байланыстырады деп болжауға мүмкіндік береді.
Қаржы активтеріне баға белгілеу және қоржынды оңтайландыру үлгісі сандық теориясына балама болып сандық әдістердің нәтижелерін сынайтын шартты түрде жас бағыт - «мінез-құлық қаржысы» деп аталатын теория табылады. Мінез-құлық қаржысының пәні болып қаржы нарығында адамның қатысының әсері табылады. Қаржының дәстүрлі курсында адам қаржы қатынастарының негізгі субъектісі ретінде қатыспайды.
Мінез-құлық қаржысы бұл жеке қаржы, қаржы нарықтары және ұйымдар деңгейінде шешімдер қабылдауға психологияның қалай эсер ететіні туралы ғылым. Мінез-құлық қаржысы қаржы қатынастарының қатысушылары ұтымды және нарық алауыздықтан ада дегенді білдірмейді. Зерттеушілердің пікірінше, институционалдық орта аса маңызды. Олардың сүйенетін ортасы қаржы құрылымының барлық элементтерінің ұтымдылығын шектеу болып табылады.
Мінез-құлық қаржысы қаржы нарықтарының тиімсіздігінің себеп-салдарын зерттейді: нарықтың тиімсіздігі қайда кездеседі және олар неліктен пайда болды; жай инвесторлар неге қателеседі; арбитраждар нарықтың тиімсіздігін неліктен түзете алмайды.
Қаржы нарығы әрбір бағалы қағаздардың бағасы осы бағалы қағазға болашақ табыстың келтірілген құнының күтілген нәтижесіне (яғни оның іргелі құны) тең болғанда тиімді болып табылады.
Қаржы нарығы тиімділігінің бірнеше формасы бар [2, 54-6.].
Нарық тиімділігінің әлсіз формасы немесе кездейсоқ адасу гипотезасы: оның өткен табыстылығы туралы ақпаратты қолданып, акцияның табыстылығы болжанбайды. Шынында, акцияның табыстылығының уақыттық қатарында қандай да бір заңдылықты табу мүмкін емес, алайда "жоғары әсерлесу"феномені кездейсоқ адасу гипотезасына қарама-қайшы. Сондықтан да нарық әлсіз формада да тиімсіз болады.
Қаржы нарығы тиімділігінің орташа- әлсіз формасы: акцияның табыстылығы кез-келген жалпыға мәлім ақпараттар негізінде де болжанбайды. Алайда Фама және Френч баланстық құнның компания акциясының нарықтық құнына қатынасын пайдаланып қызықты эмпирикалық заңдылықты анықтады.
Қаржы нарығы тиімділігінің күшті формасы: акцияның табыстылығы болжанбайды, сондықтан инсайдерлік ақпаратты пайдалану да пайда әкелмеуі қажет. Алайда, жұмыс жасайтын компания туралы ақпараты бар инсайдерлер нарықта жоғары пайда ала алады [3, 78 б.].
Осылайша, қаржы нарықтары әрқашан тиімді болып табылмайды. Нарықтың тиімділігінің нәтижесі жадының жоқ болуы, сондықтан қаржы нарығының шын мәнісінде жадысы бар деген қорытынды жасауға болады.
Бұл ғылымның 1970 жылдардан бастап дамығандығын ескерсек, қазіргі уақытта ғалымдар көп нәрсеге қол жеткізіп, жаңа теория - мінез-құлық қаржысы теориясын құрды. Олардың алған нәтижелерін келесі үш сыныпқа белуге болады:
- мінез-құлық ауытқуын сипаттау (алдын-ала белгілі қателер, мәселен пайымдаудағы өз-өзіне сенушілік, қалауын шынайы ретінде қабылдау, мінез- құлықтық болжамсыздық және т.б.);
- әлемдік нарықтағы қаржы активтеріне алып-сатарлық баға серпіні;
- шешімдердің нәтижелерін қалыптастыратын шешім қабылдау үрдісін негіздеу әрқашан ұтымды болмайды.
Адамдардың қаржылық мінез-құлқы қаржы білімімен байланысты. Осыған байланысты қаржы білімі екі аспектіден, объективті білім және субъективті білімнен тұрады. Объективті білім қаржы ақпаратын тиімді талқылау арқылы алынған білімді қолдана отырып алу, ал субъективті білім инвесторлар не білетіндеріне байланысты. Екінші турі біріншісінің алдын- ала бағаланған интерпретациясы, шешім қабылдау үрдісінде айқындала түседі.
Объективті, субъективті білім және инвестордың тәуекелді қабылдауы арасындағы жоғары корреляция туралы идеяның шығуы салдарынан объективті ақпаратты субъективті қабылдаудың да мәні бар екендігіне көз жеткізуге болады. Бір жағынан адамдар дұрыс қаржы мәліметтеріне бірдей қол жетімділікке ие. Екінші жағынан, бұл ақпараттарды олардың сезінуі әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан бірдей жағдайдағы басқару нәтижесі әр түрлі болады. Тәуекелді түсіну, тәуекелге көзқарас және инвесторлардың қаржы шешімдері көп жағдайда сәйкес келмейді. Қаржы білімдері жүйесінің тұжырымдамасы ақпарат қалай берілгендігіне байланысты болады.
Қазіргі қаржылар - тәжірибемен расталмаған теориялардың жиынтығы және қазіргі бар теориялармен түсіндірілмейтін тәжірибе. Таза келтірілген құнның ережесі, инвестициялаудың іргелі теориясы, тиімді қор нарықтарының теориясы, қоржындық инвестициялаудың қазіргі теориясы, CAPM үлгісі, қосылу және жұтылудың синергиялық теориясы - тәжірибелік мәні күннен күнге неғұрлым салмақты қауіп-қатерлерді төндіретін бұл теориялардың бірнешеуі ғана.
Қаржы нарықтарындағы сауда айналымы бүгінгі күні бұрынғысынша миллиардтаған долларлармен есептеледі, эксперттер капиталды басқару облысындағы басқарушы компаниялар өзінің клиенттерінің сенімін қайта қалпына келтіруге ұмтыла отырып, өзінің жұмысында мінез-құлықтық қаржы тұжырымдамасын пайдалануға белсенді түрде жүгінеді деп сендіреді.
Мінез-құлықтық қаржысына қызығушылықтың артуы инвестициялық қоржын құрылымын қалыптастыруға көзқарастарды ауыстыру парадгимасы ретінде бағалау қажет.
Мінез-құлықтық қаржысы қазіргі инвестициялық қоржын теорияларының жетіспеушіліктері мен сәйкессіздіктерін жасырады, инвестициялық қоржында активтерді орналастырудың әсерлі үлгісін құру мүмкіндігін аша отырып шынайы әлемде шынайы клиент қатынасында пайдаланылады.
Зерттеу көрсеткендей жаһандық қаржы нарығы қозғалысы қазіргі инвестициялық қоржын теориясынан жаңа мақсатты жоспарлау дәуір бағытындағы дамудың стратегиялық аймағында орналасқан.
Инвесторлар қолданбайтын ретінде өзінің инвестициялық қызметінен шығындар алуы мүмкін тәуекелді қабылдау аясында «жоғалтуларды қабылдамау» концепциясы жаңа парадигмаға көшудің маңызды құрамы ретінде есептеледі.
Бағалы қағаздар нарығында бұл тұжырым базасында қаржылық қоржынды оңтайландырудың мінез-құлық үлгісінің үлкен бөлігі құрылады.
Мінез-құлықтық қаржы нарығының психологиясын есепке ала отырып табыстылық пен тәуекел арасындағы пропорционалды тәуекелділіктен шығатын қазіргі инвестициялық қоржын теориясынан айырмашылығы инвестицияялық пайда және тәуекел деңгейінің мөлшері арасындағы асимметрияның болуын анықтайды. «Жоғалтуларды қабылдамау» есепке алынса, үлгілер сенімді түрде пайдалана баста йды.
Нарықтың иррационалды мінез-құлқының көп бөлігі болып осы жэне басқа бағалы қағаздарға қатысты инвесторлардың жеткіліксіз немесе шамадан тыс әсерлесудің салдары табылады. Бұл идея талдаушы немесе жеке инвестордың жеткіліксіз немесе артық әсерлесу иррационалды болып, олар нарыққа «қарсы» әрекет ете отырып «аномалогия құнын» пайдалану үшін осы активті сатып алатын немесе сататын қорытындыға келуімен жұмыс жасайды.
Қоржындық басқарушылар қаржыны активтерге орналастыру үрдісінде бұл бейімділікті біріктіруге қажетті қазіргі әдістемесінің жетіспеушілігіне шағым айтады. Бұл мәселені біз қаржы қоржынын таңдауда жаңа қадамдар іздеу үшін активтерді орналастыруда алдын ала болжау арқылы тиімді шешім қабылдауға кедерге болатын клиенттердің табиғи іс әрекетерін тыюы қажет, немесе клиенттер инвестициялау бағдарламасын өздері үшін жағымды қолдай алатындай клиенттік бейімділікті икемдейтін активтерді белу стратегиясын құруы қажет басқарушыларға жолдаймыз.
Қаржылық әдебиетте соңғы кезеңдерде инвесторлардың тәуекелді қабылдауда алдыңғы нәтиженің әсеріне қатысты алынған нәтижелер қақтығысы пайда болады. Жоғалтуларды болдырмау әсерін есептеу таңғы плюсте сауда жасайтын трейдерлер өз позицияларын шығынға ұшырамау үшін, күндізгі тәуекелді сезініп қысқартады, осылайша өз ұтыстарын кепілдендіретіндігін алдын ала болжайды. Инвесторлар сату бағасынан темен саудаланатын (жеңілгендер) акциялардан гөрі сату бағасынан жоғары саудаланатын акцияларын сатуға дайын (жеңімпаздар). Бұл құбылыс орналастыру әсері деп аталады. Екі жұмыс та бұл мінез құлықты жоғалтудан кейін тәуекелге теріс қарым-қатынас қалай төмендеп және ұтыстан кейін қалай өсетіндігін сипаттайды. Бұл алдыңғы мінез-құлықтың болашақ теориясына негізделетінінің, және әсіресе, индивидумдар жоғалтулар кезеңінде тәуекелдерді іздейді және ұтыстар кезеңінде тәуекелге көңіл аудармайтындығының (артықшылықты тәуекел ассиметриясы) стандартты түсініктемесі болып табылады [4, 24-6.].
Жоғарыдағы келтірілген ойларды пайдалана отырып, мінез-құлық тәуекелі бар деген қорытынды жасауға болады. Бір жағынан, оның мәні адамның психологиясы мен тәуекелді жекеше қабылдауымен байланысты. Екінші жағынан бұл ерекшелік инвестиция тәуекелінің нақты деңгейіне және қаржылық нәтижелерге эсер етеді. Мінез-құлық қаржысы теориясының ұғымында «мінез-құлық тәуекелі» анықтамасын қалыптастыруға болады.
Мінез-құлық тәуекелі- инвестор мінез-құлқы жүйесінің нәтижесі және күтілетін нәтижелерге қарама -қайшы келетін нарықтың жетілдірілмеуі болып табылатын анықталмаған жағдайлардың пайда болуының ықтималдылығы.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше инвестор ұзақ мерзімді байлықты оның пайдалалығын бағалағанда азайтып, болашақты болжамай әрекет етеді. Инвестордың алғашқы кезеңде өзінің ұтыстары мен жоғалтуларын өлшейтін негізгі нүктесі- оның алғашқы салымы болып табылады.
Марковиц үнемділігін пайдалана отырып активтерді бөлудегі тағы бір танымал мәселе инвестициялау нәтижесі активтің тәуекелі табыстылығын бағалауға және оны осы критерийлер бойынша қоржынға іріктеуге өте тәуелді. Бұл техниканы пайдаланудағы ең кең тараған мәселе- бұл күтілетін пайдада сәл айырмашылықтары бар бірдей тәуекелдегі екі активтердің арасында таңдау болған жағдайда орнын алмастыру мәселесі болып табылады. Үнемшіл инвестор активтерді өте тұрақсыз белуге алып келетін неғұрлым жоғары күтелетін пайдасы бар активтердің үлесіне мән береді. Бұл қатені жою үшін ғалымдар мінез-құлықтық қоржынды белу мәселесіндегі тәуекелді бағалаудың зияткерлік әдістемесін енгізуде.
Нәтижесінде қоржынды оңтайландырудың дәстурлі әдістерінде кездесетін қателерді шамамен бағалау мақсатында инвестициялық талдаушылар үшін неғұрлым ыңғайлы қоржынды таңдаудың жаңа әдісі жасақталды. Көп өлшемді қалыпты бөлуден таңдаудың жүйеленген әдістемесі (Монте Карло әдісі бойынша симуляция деп аталатын параметрикалық әдіс), қазіргі уақытта оңтайлы қоржынды таңдаудың қатесін бағалау мәселесін шешудің жолы болып табылады. Қайталама таңдау мен дәстүрлі тәсілді қолдану нәтижесін салысыру арқылы соңғысының сәтті екендігі туралы қорытынды жасауға болады.
Басқа да зерттеушілер активтерді бөлудің бірнеше үлгілерін бағалап және қайталама таңдау әдістері негізінен жақсы нәтижелер береді деп жорамалдайды. Олар мінез-құлық бейімділігін енгізудің жаңа әдістерін және қоржынды дисперсиялық таңдауда тәуекелді шамамен бағалауды (мінез-құлықтық қайталама таңдаудың реттелетін техникасы) ұсынады. Нәтижесінде тәуекелді ассиметриялық қабылдау мінез-құлқы және тәуекелсіз мүмкіншілігі бар шығынды болдырмайтын қоржындық таңдауды бағалау үлгісі ұсынылды. Алынған мәліметтер қоржындағы өзгерістер айқындалған есеп нүктесіне және осы нүктеме мен ағымдағы байлықтың арасындағы ара-қатынасқа байланысты осылайша, тәуекелді активтердің мінез- құлқына тәуелді екендігін көрсетті.
Жазылған зерттеулердің, олардың нәтижелерінің және болашақ теориясының барлық жаңа аспектілерін: менталды есеп, жоғалтуларды болдырмау, тәуекелді ассиметриялық қабылдау мінез-құлқы және ықтималдылық таразы қызметін жан- жақты қарастыру негізінде бағалы қағаздар нарығында қоржынды таңдауды үнемдеудің мінез-құлық үлгісін қалыптастыруға мүмкіндіктер пайда болды. Бұндай үлгілер мінез-құлық бейімділігінің тиімсіз құнын бағалайды және талдауда тәуекелді шамамен бағалаудан тұратын нақтыға жақындатылған тәуекелді активтер табыстылығының есеп айырысу формасын ұсынады [5, 29-6.].
Мінез-құлық қаржысының инвестициялық стратегиялық тәжірибеде қолданылуы маңызды емес, себебі бұл тұжырымдама біздің өмірімізге біржолата еніп болды. Мінез- құлық қаржысын пайдалану осы индустрияның өсуі мен трансформациям үшін көптеген мүмкіншіліктер тудырған жаһандық әлеуметтік- экономикалық трендке айналды. Сонымен қатар, түрлі инвестициялық үдерістерге және ұйымдастырушылық үлгілерге мінез-құлықтық қаржысын неғұлым терең енгізген компаниялар стандартталған, масштабталған және тиімді жолды қолдануы қажет, әйтпесе уақытқа байланысты тұрақсыз немесе шығынды болуы мүмкін.
Әдебиеттер тізімі
- Fama, Е. The cross-section Ofexpected stock returns I E. Fama, K. French 11 Journal OfFinance.1992.Vol. 47, no. 2.Pp. 116-118.
- Kahneman, D. Prospect theory: an analysis of decision under risk / D. Kahneman, A. Tversky // Econometrica.1979.Vol. 47.Pp. 54-62.
- Shefrin, H. Beyond Greed and Fear. Understanding Behavioral Finance and The Psychology of Investing. I H. Shefrin. OxfordUniversity Press. NewYork, 2002.P. 78.
- Поведенческий подход к проблеме выбора оптимального портфеля: монография Ц Гришина Н.П.-Саратов: Изд-во Сарат. Ун-та, 2015.-С-24-28.
- Оңтайлы қоржынды таңдау мәселесіндегі мінез-құлықтық тәсіл: монография // ГришинаН.П.-Атырау: АМУ баспасы, 2016. -29 б.