Аңдатпа
Мақалада Махамбет жырларында ауыстыру, алмастыру, мегзеу сияқты құбылтудың турлері молырақ ұшырасып, ақын жырларының құдіретті кушін, идеясының соншама тереңдігін білдіретіндігі көрсетілген. Махамбет ақын тілінің көркемдік қуатын арттыруға қызмет ететін құбылту түрлері ақын жырларында өте көп. Сонымен қатар нақты мысалдармен өрнектелген құбылтудың турлері Махамбет жырларының көркемдігін арттыратындығына көз жеткіземіз.
КІРІСПЕ
«Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі - ауыстыру, яки метафора - сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай түсу үшін, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту», - дейді ғалым З.Қабдолов [1]. Ақын Махамбеттің жырларында аталмыш метафоралардың түрлері мол кездеседі.
НЕПЗП БӨЛІМ
XIX-XX ғасыр ақындарының жырларына үңіле зерттеп қарағанда, ақын- жыраулардың ауыстыруды көп қолданғандығын байқадық, демек, ауыстыру жыраулардың ең жиі қолданатын құбылтуларының бірі екенін білдік.
Құбылтудың бұл түрі Махамбет жырларында мол кездесті. Ақын жырларынан метафоралардың тізбегін жасауға болады. Ақын жырларынан мысалдар келтірейік. Үзінділер ала отырып, төкпе метафораларының галереясын жасаймыз.
At - жігіттің майданы,
Қылыш - жанның дәрмені,
Өлім - хақтың пәрмені...
Еменнің түбі - сары бал,
Еріскен көңіл - бәрі бал...
Исатай деген ағам бар,
Ақ кіреуке жағам бар...
Шамдансам, шалқамнан түсер асаумын,
Шамырқансам, шатынап сынар болатпын.
Мен - ақ сұңқардан туған құмаймын
Бір сұңқарға жұбаймын...
Түбін қазған мен - бэйтерек,
Толқуменен құлаймын.
Мен тауда ойнаған қарт марал...
Хан емессің - қасқырсың...
Хан емессің - ылаңсың,
Қара шұбар жылансың.
Xa н емессің, аярсың,
Айыр құйрық шаянсың...
Мен бір шарға ұстаған
қара балта едім,
Шабуымды таппай кетілдім,
қайрасаң тағы жетілдім...
Мен - ақ сұңқар құстың сойы едім...
Шамдансам жығар асаумын, Шамырқансам сынар болатпын. Қылыштай қиғыр алмас ем, Шарға шауып мұқалдым... [2] Махамбеттің жырларынан теріліп алынған мұншама метафоралар тізбегі - әуелі Maxaмбет жыраудың, содан соң бүкіл қазақ поэзиясының ең қымбат байлығы десе болар. Әрбіреуі саф алтындай ауыстырулар бірінен-бірі өтіп көздің жауын алады.
Ақынның өте бай метафоралары Исатай батырға арналған «Тарланым» атты толғауында әсем келтірілген. Мұндағы метафора-ауыстырулар жыраулық дүниесіндегі інжу-маржандар десе болады.
Таудан мұнартып ұшқан тарланым,
Саған ұсынсам қолым жетер ме?
Арызым айтсам өтер ме?
Арыстаным, көп болды-ау,
Саған да менің арманым.
Кермиығым, кербезім!
Керіскідей шандозым!
Құландай ащы дауыстым!
Құлжадай айбар мүйіздім!
Қырмызыдай ажарлым!
Хиудай базарлым!
Сонымен, ауыстыру яғни метафора ақын тілінің көркемдік қуатын арттыруға қызмет ететіндігін байқадық. Ақындар оларды жырларында кез-келген жерде қолдана бермейді. Текұтырлы, қажетті жерде жарық еткізіп, ғажап эсер туғызады.
Құбылтудың алмастыру (метонимия) және мегзеу (синекдоха) түрлері қазақ тілінің басты белгілерінің бірі. Ақын - жыраулар бұл құбылтуларды дәл метафора, теңеу, эпитет сияқты поэзияның жан-тәніндей қолданады [3].
Алмастыру мен мегзеудің табиғаттары бір-біріне жақын болғанмен, белгілі дәрежеде айырмашылықтары бар. Алмастыру белгілі бір зат не құбылысты басқа бір шектес немесе құбылыспен алмастырса, ал мегзеу белгіні бір зат не құбылыстың сэл бір бөлшегін атап, сол бүтінді көзге елестету болып табылады. Махамбет поэзиясынан құбылтудың осы екі категориясының мол кездесетінін көреміз. Мысалдар келтірейік.
Өзіңнен туған жас бала
Сақалы шығып жат болмай...
Өзегі талып ет жемей...
Ep төсектен безінбей...
Жабы да н туған жаман ат
Шаба алмайды бөжектеп...
Жақсыменен дос болсаң
Айырылмас күні қос болсаң...
Xac жақсының баласы
Арада тұрып сөйлемес.
Жауым таба қылар деп.
Қас үлектен туған қатепті
Қара нар керек біздің бұл іске.
Момындардың басы дау ...
Дұшпанының қанына
Ақ алмасын суарды-ай ...
Бұл алмастырудың бәрі Махамбет жырау жырларының көркемдігі мен рухани күшін арттырған. Алмастыру Махамбет жырларында ауыстыру сияқты көп екенін көреміз.
Мегзеу (синекдоха) бөлшек арқылы бүтіннің көзге елестеуі болатыны белгілі. Махамбет шығармаларында мынадай мегзеулер бар:
Алақандай На рында
Басушы едім құлаштай.
Жәбір беріп, жала етсең,
Былғанған басым ласқа-ай...
Көрмес, келмес деп едім, Өз еркіммен бетіңді-ай...
Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа мінгенде
Жер қайысқан қол едік...
Қайнаған қара бұлттай
Қарсы біткен жүрегім...
Атаңа нәлет Жәңгір хан
Көзінен тізіп жіберді-ау
Орынбор деген қалаға-ай!
Ақын жырларынан алынған бұл үзінділердегі «басым», «бетіңді», «қол едік», «жүрегім», «көзінен» деген мегзеулердің шеберлікпен қолданғандығы сондай - ешқандай түсіндірусіз -ақ адамның дене мүшелерінің бір-бір бөлшегі болса да, бүтін адам ретінде ұғылады. «Басым», бетің, жүрегім деген сөздер бір-бір жеке адамды көзге елестетсе, «қол едік», «көзінен тізіп» деген тіркестерден көп сарбаз, көп адам деген ұғымдарды түсінеміз.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе айтарымыз, Махамбет жырларында ауыстыру, алмастыру, мегзеу сияқты құбылтудың түрлері молырақ ұшырасып, ақын жырларының құдіретті күшін, идеясының соншама тереңдігін білдіреді. Сонымен қатар жырлардың көркемдігін арттырады.
Әдебиеттер тізімі
- Қабдолов 3. Сөз өнері.- Алматы: Санат, 2002.
- «Алқаласа әлеумет» жинақ. - Алматы: «Жазушы» баспасы, 1991.
- «Махамбет Өтемісұлы жырлары». Алматы: «Арыс» баспасы, 2001.