Кез келген ұлттың өзіндік ойлау жүйесі, дүниені бейнелеу тәсілдері бар. Ол ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениеттің, философияның негізін құрайды.
Материалдық және рухани мәдениет дамыған сайын ұлттық ойлау да дами түседі. ¥лттық ойлау жүйесінің рухани көздері ретінде шешендік сөз-өнерін, фольклор, мақал-мәтелдер, салт-дәстүр, ислам діні мен ғылым, халықтық білім мен халықтық философияны айтуға болады. Дүниенің тілдік моделін бейнелейтін тілдік ақпарат жүйесінде тұлғаның ақиқат дүниеге қарым-қатынасы танылады. Ол концептілер жүйесін құрайды. Концепт термині ақиқат дүниені когнитивті тұрғыдан тануға, ғаламның тілдік бейнесін түсінуге эсер етеді. Адамның жекелеген немесе жалпы тілдік ұжымның, лингвистикалық қоғамдастықтың ғаламды тану арқылы ғасырлар бойы жинақталған болашақта өз жалғасын таба беретін білім жүйесінің жиынтығы. Дүние болмысы - адамның өз болмысы. Бұл бірлікте халық санасында «Тағдыр» деген түсінікпен білдірген. «Тағдыр» - халықтың концептуалды дүниетаным элемін қалыптастыратын сананың маңызды категорияларының бірі. «Тағдыр» концептісі - өмірлік мэні бар адамзатқа ортақ концептілердің бірі [122, 59]. Өйткені В.Н.Телияның анықтамасы бойынша: «Концепт - біздің сол нысан туралы білетініміздің барлық жиынтығы, соның мағынасының барлық экспрессиясы» [123, 97].
Адамзат баласы қарапайым өмірде жан мен тэн, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, ар мен ұят, т.б. сөздерді күнделікті тұрмыста жиі қолданса да, олардың мэн мағынасын алуан түрлі түсінеді, ал кейде жете көңіл беле бермейді. Ол сөздердің беретін мазмүнын, ұғым-түсінігінің ішкі астарын ашу адамның тілді білу деңгейі мен өмірлік тэжірибесіне, біліміне қарай түрліше болады.
Көркем шығармада адам тағдыры көп жағдайда өмірдің адам перзентінің мойнына артқан жүгі. Өмірінің сэтті-сэтсіз болуы, көздеген бақыты немесе көрген қорлығы, өкініші-реніші сияқты жағдайлары көп кездеседі. Сол адамның қарабасына түскен жағдайды эркім эр түрлі қабылдайды. Қазақ халқының болмысында адам баласының өміріндегі сэтсіздіктердің біразы «тағдырға» қатысты. O бастан дүниеге шырылдап келген сэбидің маңдайында болашақ өмірінің тағдыры жазылады, бірақ оны ешкім де білмейді. Адам баласының бақытсыздыққа шалдыққан жағдайда, этнос танымындағы «жазмыштан озмыш жоқ» деген түсінікке сүйенеміз. Адам оны өзгерте алмайды. Әлде, өзгерткісі келмеді ме? Философиялық түсінікте адам өзін-өзі жеңу мүмкін, ал тағдырды жеңу адамның қолынан келе ме? Ғ.Есімов: «Рас, тағдыр - фаталистік мэндегі күш, бірақ бүл оның бір жағы ғана, одан өзге де тағдырды құрастыратын күштер бар», - деген пікір айтады [124,112].
Біреулер тағдырының бергеніне қуанып, бақыттымын деп жатса, біреулер өмірден қанағат ала алмай, өз бейнетін-бақытсыздығын «тағдырынан, ғұмырынан» көріп, жіберген қателерін түзетуге өмірдің өзі қамшының сабындай қысқа екеніне бармақтарын тістейді. Осы адам тағдырына эсер ететін бір тылсым күштің керемет, сиқыры бар сияқты. Ендеше тағдырмен етене келетін жүлдызнама, өмір мен өлім, отбасы, табиғат, географиялық тұрғылықты жері, қоғам, алдына қойған мақсаты сияқты факторлар баршылық. Адамның ойлауы, арманы, мұраты тағдырды жасайды. Сол сияқты көркем шығармаларда да адам тағдыры бірінші орында болады. Яғни халық болмысын ашу кейіпкер тағдырын танудан басталады. Адам өмір сүрген, тіршілік еткен орта туралы жазушыларымыздың шығармаларында кейіпкерлердің өмірі, тағдырлары толғандыратын оқиғалар. Тағдырды көрсетуде образдар галереясы туындайды. Әр дэуірдің өз шындығы бар, сол дэуірдегі адам тағдырын, қоғамды қопару-төңкеру арқылы көркем шығарма туындайды. Әдеби кейіпкерді өз ортасынан бөлек танытатын, өзіне тән өзгелерде жоқ және қайталанбайтын психикалық даралық бар деуге болады. Ешкімге үқсамайтын адамның ішкі жан-дүниесі, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық мінезі осы тағдырды жасайды.
Адам тағдырында бақыт пен бақытсыздық, қуаныш пен қайғы, үміт пен өкініш қатар жүретіні белгілі. Біз қарастырып отырған Д.Исабековтің «Тіршілік», «Сүйекші», Б.Нұржекеевтің «Кінәлі махаббат», А.Сейдімбековтің «Аққыз», «Қыз ұзатқан» повестерінде «адам тағдыры» концептісі кеңінен беріледі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «Тағдыр» сөзіне төмендегідей анықтамалар берілген. 1. Адам еркінен тыс болатын оқиға барысы, түрлі жағдайдың тоғысу салдары. 2. діни Құдіреттің жазуы, жазмыш. 3. Болып өткен өмір жолы, тұрмыс, болашақ (Қ.т.т.с., 772-6.).
Қаламгерлердің «Аққыз», «Сүйекші» повестерінде Наймантайдың, Абзалдың бейнелерінен нар тәуекелге бел буып, қандай да болмысын тағдырдың жазғанын алдынан күтетін батыл мінездерін, батырлық келбеттерін танимыз. Аккыюыц ауылынан шыққан Наймантай шүбар атын жетегіне альт, еиі ойланбастан өз еліне тартты. Енді болар іс болды, тагдырдың жазганын талайымнан көрейін деген тәуекелге келген («Аққыз», 108-6.). «Тагдырдың жазуының қайсысына кез келсем де, Ақбілекке қосыла алмаудан ауъгр болар деймісіц?! Бэрібіртыныш өмір болмас... Әйтеуір ел іиіі кец гой, көз көріп, қүлақ естімес бір жагына кетсем кайтеоА» деп түйінген («Қыз ұзатқан», 58-6.). Осы үзіндіден Наймантайдың, Абзалдың ішкі ойлары арқылы, тағдырдың басқа не салса соны көруге бел шешкендерін көре аламыз.
Тіршілік деген ұғымда әйелдер жанының тағдырын екшелеп, електен өткізу - Д.Исабеков қаламының құдіреті. Эмоционалды концептілер (қуаныш, қайғы, бақыт, мұң). Кейбір ақиқат дүниелер адам санасындағы эмоционалды, эффективті көңіл-күйі арқылы, ішкі сезімі арқылы танылады. Қазақтың ұлттық танымында «тағдырға» қанағаттанбаушылық байқалады. Өйткені, «тағдыр» өмірдің тұщысынан гөрі, ащысынан қолданыс табады. Қыжымкүлдің бэрі есінде. Тагдырдың көрсеткен азабы аз болгандай, әкесі бастап келген төрт-бес жігіт оны отырган жерінен жүлып альт, ауылга карай кокпариіа тарта жөнелген. Бүл байгүс кінэлі ме, кінэсіз бе, ол жагын еститін қүлақ, тыцдайтын адам жоқ. Өлдім оегеніце елец етпеіітін иіетінен тас керец, шетіиеи дойыр. Мырзаларыиың төгілген абыройын нак бір осы эрекетімен куійтармақ, osaii деген иіын көңілдері мен адал ңызметиіі екендіктерін осындай дүлей мінезбен танытып қалмақ («Тіршілік», 314-6.).
«Қызымыз цайда»,- деп келген агайын-туыстарына: «Қызыңыз о дүниелік боп кетті. Тагдырдың пешенеге жазганы шыгар»,- деп басу айтып, ен далага сыймай тагы боп жүрген есепсіз малдан ңоралап айып толеп, бэтуага келеді («Тіршілік», 363-6.). Шығармада Қыжымкүл тағдыры ғана емес, жеңгесінің тағдыры да қарбаласа, араласа көркем шығармада беріледі. Біреудің тағдыры екінші адамға тәуелді болып тұрады.
«Тіршілік», «Сүйекші», «Кінәлі махаббат» повестерінде адам баласының «тағдыр» алдындағы шарасыздығын көрсетеді: Адам баласының тагдыры тал күбідей айныгыш, көтергенде қарыц талатын алаканыцоагы коргасын шілдеде .испуган бүршактай қас қагым сәтте бір тамиіы суга айналып жүре беретін опасыз, алдамшы қызық екеніц Қыжымкүл ес білгелі ауыл карияларыныц аузынан талай естіген, талай тыцдаган, бірақ жачганның жалт етпе мінезі бір дем ары, бір дем бері қын-қысқа уақыттыц іиіінде man осылай үйңы-түйңы, астанкестеңі іиыгарын acme ойламап еді. Бес баланың үстіне алтыншы бала бон қосыльт, не өлі емес, не тірі емес, өге түгілі өзіне сынық инедей қадірі жоқ сүреңсіз, магынасыз пирішіліктің он шақты күнін артка тастаганда, сол он шақты күн бүган гасырдай көрініп, кеудесіндегі барлъщ-барлъщ қасіреті мен ащы ызасы ішіне кеселдей шөгіп ңаттала берді («Тіршілік», 360-6.).
- О, қу тагдыр! - деді шал күрсініп. - Epme қартайын, ерте мүжіліп кеткенің бе байгүс («Сүйекші», 266-6.). Әңгімемді айел болган күнімнен бастайын. Бәрібір қыз күнім қысқа жіптей келте үзілген; ойсыз, уайымсыз ол күндерімнен оқшау белгі жоққа тан: асып қуанбаган соң, батып уайымдамаган соц, жылдар да жып-жылмагай қара жолдай («Кінәлі махаббат», 189-6.). Осы аталмыш авторлардың повестерінде «тағдыр» концептісін аш мысьщтай, көкірегі удай ашып, сібірлеп атқан таңдай, басына үймелеген сарысудай, тагдыры тал күбідей, шілдеде жауган бүріиартай, қысқа жіптей кеипе үзілген, кара жолдай, ку тагдыр, сыньщ инедей крдірі жоц сүреңсіз, магынасыз тірішілікті сияқты эпитет, теңеулер арқылы сөйлемдерге күшті эмоционалдық- экспрессия, терең мазмүн, бейнелік сипат бере отырып, шығарманың көркемділігі, уыттылық мағыналары ашылатүседі.
Б. Нұржекеевтің «Кінәлі махаббат» повесінің негізгі өзегі - махаббат тағдыры. ¥лы Отан соғысына дейінгі және сол кездегі әйел тағдыры. Ерін соғысқа аттандырған әйелдің тағдыры, оның күйініші, аяққа тапталған ары мен ұятын автор шебер суреттеп көрсетеді.
Адамның өмір сүргені, өмірде істеген амалдары, қуанышы мен қайғысы, барлығы да - оның тағдыры. Тағдыр өзгермейді, оны Абай жиырмасыншы қара сөзінде былай деген: «Тағдыр өзгертілмейді, пендеде бір іс бар жалығу деген. Ол тағдырды адам мен бірге жаратылған нәрсе» [4, 26].
Шығармадағы тағдырды жасаушы кейіпкер Зерен өзінің ақыл-ойына, іс- әркетіне жауап бере алмады. «Мен көп қателескен айелмін. Үлгі алатындай ештеңем .лсоқ. Бақыттымын деп те, бақытсызбын деп те кесіп айта алман. Нүржаныммен бірге қартайсам, барыттымын дер ем, ол жоцта бақытты болдым деуге кущым жоқ.Үш үл өсіргенім бақытсыздьщ па? Жацылдыц жагдайымен салыстырганда, арине, көп жақсы. Бірақ үшеуініц үш акеден тугандыгы татулықтарьіна аз да болса ақау түсірмес пе екен деп, цылыш үстінде отыргандай үнемі қинақтаумен келем, сол да бақыт па?Мен бацытымнан айрылганымды білгенде, оның енді екінші қайтып бастапқы қалнына келмейтінін де білгем. Ол өкінішім, ол назам алі басылган жоқ. Өлмей басылмайды да» («Кінәлі махаббат», 254-6.). Бұл үзіндіде кейіпкердің ойының қырық құбылуын және қарама-қарсы мәнде (антонимдер), салыстырмалы түрде, өзіне өзі сүрақ қою арқылы ойын әсерлі түсіндіріледі. Кейіпкердің тағдыры оқырманның жан сезіміне ерекше эсер етпей қоймайды. Тағдырына көніккен эйел бейнесін ашуда Б.Нұржекеев ішкі монологті шебер пайдаланған.
Ал өмірдегі амалын, іс-эрекет арқылы тағдырды адам ақыл-ойымен түзетуге болады, тағдырды өзгерту өз қолында. Қазақ халқының дүниетанымы мен ұлттық ойлаудың басты нысанасы - адам, оның өмірі, дүниемен қарым-қатынас жасай білуі. Авторлардың дүниетанымы айқын танылып, олардың рухани элемі айқындалды. Туындыларда «Тағдыр» концептісі арқылы оқырманның көз алдына адамның ішкі элемін толық танытып, айтылар ой тереңдетіле суреттеледі. Tan болған қиын жағдайдағы жандардың тұрмыс-тіршілігіндегі азап пен ауыртпалық шыншылдықпен бейнелі суреттелген. «Тағдыр» концептісі қазақтың ұлттық танымында өмірге көңілі толмау, қанағаттанбау мағынасында қолданылады. Өйткені «тағдыр» өмірдің тұщысынан гөрі, ащысында қолданыс тапқан. «Тағдыр» концептісінің тілдік көрінісі арқылы Д.Исабеков, О.Бөкей, А.Сейдімбеков, Б.Нұржекеевдің концептіні беру әдіс-тәсілдерінен, когнитивтік модель құру жолдарынан дүние бейнесін стереотиптік емес ситуациялармен бейнелеу шеберліктерін байқауға болады.
Әдебиет:
- Амренова Р. Қазак дүниетанымы әлеміндегі «тағдыр» концептісі. // Қаз¥У хабаршысы. Филология сериясы. - Алматы, 2009. - №3 (119). - 59 б.
- Телия В.Н. Русская фразеология: Семантический. прагматический и лингвокультурологический аспекты. - M.: Языки русской культуры, 1995. - С. 97.
- Есімов F. Хакім Абай. - Алматы: Атамүра-Қазақстан, 1994. - 198 б.