Аннотация: Адамзат пайда болғаннан бері, адамзат дауының арқасында түрлі өндірістік салалар мен техникалар тамып келе жатыр. Ал, дамыған техникалардың жақсы жағы мен кері әсерлері баршылық. Бұл жағдай әсіресе, өндірістегі және тұрмыстық қалдықтармен ластанған тұщы су мен атмосфералық ауаға байланысты болып отыр. Қоршаған ортаны қорғаудың маңызды бір бағыты болып топырақты cу және жел эрозияcынан cақтау, cудың тұздалуымен күреc, орманның қорғау жолақтарын құру, мелиорацияcын қолдану болып табылады. Су мәселесі де баршамызды алаңдататыны анық, себебі тазартылмаған суда түрлі инфекциялар әртүрлі ауруларға әкеп соқтырып жатыр, сондықтан су ды барынша қайнатып ішуді және де экологиядағы барлық шараларды орындап, өзіміз үшін, қоғам үшін, келешек ұрпақ үшін табиғатымызды қорғайық.
Біздің қоғамдағы экология
Қазіргі таңда адамзат қоғамында техникалық және энергия салаларының қарқынды дамуына байланысты, қоғамда экологиялық жағдайларының бұзылуы қарқынды сипат алып отыр. Адамзат қоғамы алғаш кезден- ақ өзінің өндіріс шаруашылық әрекеті нәтижесінде табиғат үшін жаңа, бейтаныс құрал жабдықтарды, машиналар, құрылыс, жолдар фабрика мен заводтар тб өркениет нысандарын салып шығарды. Дегенмен, жаңа заманғы техниканың жетістіктерін табиғи процестерге ендіре отырып, адам табиғатқа зиянды, тіпті қауіпті өзгерістерінің туындауына себеп болды. Осындай өзгерістер нәтижесінде ормандар көлемі біршама қысқарып, жер бетінен өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері жойылып, гидросфера мен атмосфераның антропонендік ластану процестері күшейіп, табиғи ресурстардың көптеген түрлері кеміді. Көптеген өздігінен қалпына келтірілмейтін табиғи ресурстар, әсіресе, минералдық ресурстарды пайдалану көлемі астрономиялық шектерге жетті. Бүкіл әлемде жылына планета қойнауына 100 млрд. тоннаға жақын тау жыныстары өндіріледі екен. Пайдалы қазбаларды өндіру қарқыны жылдан-жылға өсе түсуде. Мысалы, минералдық энергетикалық ресурстарды пайдалану 1972 ж -7 млрд.тонна болса, 2000ж бұл көрсеткіш 25 млрд. тоннаға жетті. Өздігінен қалпына келтірілген табиғи ресурстар:өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, топырақ, атмосферадағы оттегі, суды пайдаланудың қарқындылығы соншалық, бұл ресурстар қазіргі кезде өздігінен табиғи қалпына келу мүмкіндіктерінен айрылған. Бұл жағдай әсіресе, өндірістегі және тұрмыстық қалдықтармен ластанған тұщы су мен атмосфералық ауаға байланысты болып отыр. Адам өмірі үшін өсімдіктер дүниесінің, әсіресе ормандардың топырақ, су ресурстарын қорғауда, климаты реттеуде маңызы өте зор. Ормандарды есепсіз кесу, жиі болып тұратын орман өрттері нәтижесінде олардың көлемі күрт азайып кетті. Биосферадағы осы өзгерістердің барлығы адамдар өмірі мен жануалар тіршілігінде зиянды әсер етеді, өйткені жануарлардың тіршілік жағдайларының нашарлауы, олардың популяцияларының азаюына әкеліп, ал бұл ең соңында адамзат қоғамына кері әсерін тигізетін сөзсіз.
Атмосфералық ауаның металдармен жоғарғы деңгейінде ластануы Қазақстанның ірі өнеркәсіптік қалаларында Өскемен, Шымкент, Лениногорск, Жамбыл, Теміртау, Алматы қалаларында байқалады. Қоршаған ортаның көптеген ластанушыларының басым бөлігі химиялық заттарға жатады. Қатерлі ісік (рак) кездесу жағдайы 80-90% қоршаған орта факторларына байқалады.
Қатерлі ісік дамуына бірнеше факторларды атауға болады:
Химиялық факторлар;
Физикалық факторлар;
Биологиялық факторлар;
Химиялық факторлар:Әртүрлі химиялық заттардың әсерлерінен өспенің басқа түрлері де дамитыны белгілі болды. Мәселен, адамдардың кәсібіне қарай (анилинді бояу өндірістерінде істейтін, автокөліктердің жолдарындағы жұмысшылардың араларында) өспе жиірек дамитыны анықталды.
Физикалық факторларға: иондаушы сәуле, ультракүлгін сәуле, нейтрондар мен протондар тб жатады. Иондаушы сәуле барлық ағзалардың дерлік ісігін шақыруға қабілетті, бірақ жиі – тері мен сүйектердің ісіктерін, лейкоздар және эндокрин тәуелді ісіктер (сүт безі мен аналық бездердің ісігі) шақырады. Күн сәулесінің ұзақ әсері (олардың ультракүлгін спектрі) терінің ашық жерлеріндегі (бас, мойын, қол) меланоманың негізгі индукторы болып табылады.
Биологиялық факторларға: онковирустар жатады. Жануарларда ісіктер шақыратын көптеген ДНҚ-лы (мысалы, SV40 маймыл вирусы) және РНҚ-лы немесе ретровирустар (мысалы, Раус саркомасының вирусы) белгілі.
Осы ауруды алдын алу үшін жасалынатын іс-шаралар:
*Ыдыстар жуылғаннан кейін сумен жақсылап шайылуы керек.
- Киімді және денені жуғанда, таза зәйтүн майынан, лаврдан немесе пісте майынан жасалған сабындар қолданылу керек.
- Кілемдер жуылып, жиі-жиі сіркелі сумен сүртіліп тұруы керек.
- Бөлмеге себетін “ауа сергітуші” сепкіштер у шығарады, иммунитет жүйесін бұзады.
- Теледидардан, ұялы телефоннан және радиация тарататын құралдардан ұзақ тұру керек.
- Fast food тағамдары аптада үш рет желінетін болса, ми ісіктерінде, лимфомаларда және лейкоздарда арту сезіледі.
- Жемістерді, көкөністерді, айранды және ірімшікті көп тұтыну керек.
- Пластикалық, мыс, алюминийден жасалған ыдыстарды қолданбау керек.
- Жеміс және көкөністерді канцероген заттардан тазалау үшін сірке суында біраз ұстау керек.
- Көк пияз, иісті балдыркөк, бұршақ, талшын және жаңғақ түрлерін көп тұтыну керек.
- Мұздатылған тағамдар еріген кезде дереу пісірілу керек, екі рет жылытылатын болса ДНК-сы бұзылады.
Әрбір ауруларды алдын алу денсаулығымыз үшін, қоғам үшін үлкен нәтиже. Тағы да мәселенің бірі, қазіргі қалаларда көпшілігінде қоршаған орта ластануының негізгі көзі автомобиль көлігі болып саналады. Себебі автокөлік шығаратын газдармен ластанған ауада адамның тыныс алуы мен жүрек тамыр ауруларымен ауыратындар үшін әсіресе қауіпті. Көліктің иісі мен түтіні тыныс алуы жүйесіне зияны көп және қаланың шуы бұлда өзекті мәселе.Ал, автомобиль қозғалысы жалпы көлікпен байланысты. Қазіргі таңда адамдар осындай шудан кереңдікке шалдыққан. Су мәселесі де экологияда өзекті мәселе. Су факторының салдарынан инфекциялар әлі өршіп тұр. Олар холера, іш сүзегі, дизинтерия ластанған суларда осы инфекциялардың қоздырғыштары адам организміне тура немесе жанама түскенге дейін тіршілік қабілетін сақтайды. Бұл аурулар осындай жағдайлардан кейін адамның тыныс алуы, тамақтану, өсуі, дамуына кедергі етеді. Осы судың әсерінен инфекциялық ауруларға тоқталып өтсек:
Іш сүзегі-қоздырғышы сальмонелдер тобына жатады. Сулық инфекция өршуінің сипаты су көзі
ластануының молдығымен, қоздырғыштың суда болу ұзақтығымен және бір қатар басқа себептермен туындайды. Іш сүзегімен барлық жас шамасындағы адамдар ауыруы мүмкін,бірақ ең жоғарғы
аурушаңдылық балаларға (6-7 жас)және жас өспірімдерге (17-18 жас)тән. Бұл ауруға себеп болатын салдар(гигиеналық тәртіптің орындамауы және қайнатылмаған су ішу, су сапасы су қоймаларында шомылу) Холера (тырысқақ)- таралуында су факторының рөліне ерекше орында.
Су көздеріне қоздырғыштар жұғуының бірнеше жолдарға бөлінеді:
- .су көздерінің қоздырғыштармен тура ластануы.
- .жуынды сулардың құдыққа немесе су қоймаларында топыраққа сіңіп өтуі.
- .жуынды сулардың су құбыры торабына өтуі.
- .жауын ағындарымен өзендер мен көлдер суларын қоздырғыштармен жұқтыруы салдарынан болады.
Осындай экологиядағы мәселелер мен жағдайлар қоғамдағы адам өміріне, адамның өмір сүру ұзақтығына кері әсерін тигізеді.
Қорытындылап айтып өтсем:
Қоғамдағы экологиялық мәселелерді алдын алу үшін өзімізден бастауымыз керек.Күнделікті ауыз суды қайнатып ішуді, дұрыс тамақтануды көбіне жеміс-жидектерді жеуді әдетке айдалдырсақ, барынша табиғи орындарға жиі барып, жиі жаяу жүруді, қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттардың мөлшерiн азайту 8
үшiн, жүргiзiлетiн ic-шараларының бірі, өндiрicтiк қоқыcтарды азайту, жаңа тазалағыш құрылғыларды құраcтыру және оның тиiмдiлiгiн арттыру, лаc көздерiн жою, қалдықтарды қайта өндiру болып табылады. Қоршаған ортаны қорғаудың маңызды бір бағыты болып топырақты cу және жел эрозияcынан cақтау, cудың тұздалуымен күреc, орманның қорғау жолақтарын құру, мелиорацияcын қолдану болып табылады. Әрбір адамзаттың өмір сүру ұзақтығы біршама артатын еді. Қоғамдағы әр бір адам өмірі біз үшін маңызды. Барынша экологияны жақсартып, өзіңіз үшін қоғам үшін, болашақ ұрпақ үшін табиғатты қорғауымыз шарт. Ал Қазақстанымыздың табиғаты - кемел, өзен-көлдері - көркем, паң таулары - кербез еліміздің өсімдіктері мен жан-жануарлар дүниесін қорғау ісі бұдан әрі де жетілдіріліп, өз септігімізді тигізе берейік.
Қолданылған әдебиеттер
Экология және тұрақты даму.Авторы:Асқарова Ұ.Б
Экология және халық денсаулығы.Авторы:Ү.И.Кенесариев Н.Ж.Жақанов