Тақырыптың өзектілігі: Соңғы жылдары адамға қажетті материалдарды алу үшін перспективті шикізат ретінде ірі тонналық жаңартылатын ауыл шаруашылығы қалдықтарына қызығушылық күрт өсті. Мұндай шикізат, әдетте, биологиялық белсенді заттардан тұрады, оларды өндіріс қалдықтарынан оқшаулау процесі көп жағдайда химиялық синтезге қарағанда үнемді. Мақалада қарақұмық өндірісінің қалдықтары – қабығын пайдаланудың перспективалы жолдары қарастырылған. Егістік қарақұмық (Fagopyrum esculentum) – өсірудің халық шаруашылығында үлкен маңызы бар кең көлемде өсірілетін бағалы дәнді дақыл. Қарақұмық тек Беларусь Республикасында ғана емес, сонымен қатар Қазақстан Республикасында да ең танымал азық-түлік дақылдарының бірі болып табылады[1].
Қарақұмық өндірісінің қалдықтары арасында ең үлкен қызығушылық оның қабығы болып табылады, оның өнім (жарма) өндірісіндегі көлемі астық массасының шамамен 20% құрайды. Демек, өсімдік шикізатының орасан зор мөлшері жыл сайын жаңартылып отырады [2].
Қарақұмық қалдықтары полисахаридтерді, целлюлозаны, бояғыштарды, тағамдық қоспаларды, фурфуралды және фармацевтикалық препараттарды алу үшін қолданылады. Қарақұмық қабығы - органикалық, биологиялық бейтарап, жақсы желдетілетін материал, ол топырақта ылғалды жақсы сақтайды, суық климатта топырақтың қызуын тездетеді және ыстық климатта қызып кетуден сақтайды [3].
Қарақұмық қабығы аралық өңдеуге кететін еңбек шығынын азайтады және өсімдіктердің өсу жағдайлары мен топырақ құнарлылығына оң әсер етеді: топырақ бетіндегі ылғалдың булануын әлсіретеді, температура ауытқуының амплитудасын азайтады, оның алдын алады, топырақ қыртысының қалыптасуы, арамшөптердің өнуін тежейді [4].
Қарақұмық қабығы топырақтың борпылдақ беткі қабатының тұрақты жасанды аналогын жасайды және минералды элементтер мен органикалық қосылыстарды енгізу арқылы қосымша артықшылықтар береді [5].
Қарақұмық қабығы өсімдіктердің жер үсті бөлігіне артық ылғалдың түсуіне байланысты дамуы мүмкін көптеген аурулардың алдын алуға көмектеседі.
Гүлденген қарақұмық өскіндерінде негізгі компонент ретінде 3-5% дейін рутин, сонымен қатар басқа ілеспе флавоноидтар, атап айтқанда, кверцетин және изокерцитрин болады.
Қарақұмық қабығы флавоноидтарды, целлюлозаны, қоңыр пигментті және полисахаридтерді алу тұрғысынан үлкен қызығушылық тудырады. Ван Ин т.б [2010] еңбектерінде Ю.Л. Жеребина және басқалары қоңыр қарақұмық пигментін бөліп алу және тазарту үшін бастапқы материал ретінде қарақұмық қабығын пайдалануды сипаттайды, оның физикалық және химиялық қасиеттеріне зерттеу жүргізілген болатын. Нәтижелер қарақұмық қоңыр пигменті жарыққа, ыстыққа, металл иондарына төзімді және табиғи бояғыштардың әлеуетті көзі болып табылатынын көрсетті [6].
Бұл жұмыстың мақсаты – қарақұмық қабығынан флавоноидтарды бөліп алудың оңтайлы шарттарын табу және алынған сығындылардағы олардың мөлшерін бағалау болып табылады.
Біз қарақұмық қабығынан флавоноидтардың шығуына әртүрлі технологиялық параметрлердің әсерін зерттедік: а) экстрагенттің табиғаты мен концентрациясы; б) экстракция уақыты мен жиілігі; в) температура; г) шикізат пен экстрагенттің арақатынасы.
Шикізаттардың арақатынасы кезінде мақсатты заттардың ең толық экстракциясына қол жеткізілетіні анықталдыжәне экстрагент 1:30 (бұл қатынастың одан әрі жоғарылауы шикізаттан флавоноидтар шығымының артуына алып келмеді). Экстракция үшін 40% этанол қолданылды, өйткені қабықтың флавоноидтары іс жүзінде болды40% және 60% этанол бірдей мөлшерде алынады. Бірақ экстрагент ретінде 40% этанол ерітіндісін пайдалану экономикалық тұрғыдан тиімдірек.
Шикізаттан флавоноидтардың максималды экстракциясы қайнаған су моншасында (100 ° C) 90 минут ішінде кері тоңазытқышпен қосарланған экстракция кезінде болды (экстракция уақытының одан әрі 240 минутқа дейін ұлғаюы флавоноидтардың айтарлықтай шығымына алып келмеді).
Экстракция тиімділігі оқшауланған флавоноидтардың мөлшерімен бағаланды. Флавоноидтардың мөлшері дифференциалды спектрофотометрия арқылы анықталды. Анықтау флавоноидтардың алюминий хлоридінің спирттік ерітіндісімен түсті кешен түзу қабілетіне негізделген, ол ұзын толқынды сіңіру жолағының батохромдық ығысуын тудырады және сонымен бірге λ = 412 нм кезінде негізгі сіңіру максимумын береді. Біз стандартты үлгі ретінде пайдаланған рутин ерітінді кешені үшін λ = 405 нм кезінде ұқсас абсорбция максимумы байқалды. Сынақ сығындысын комплекс түзуші қоспасыз эталондық ерітінді ретінде пайдалану түсті және басқа да байланысты заттардың әсерін болдырмауға мүмкіндік береді.
Қорытынды: Қарақұмық қабығынан флавоноидтарды алу және спектрофотометриялық анықтау шарттары – Fagopyrum sagittatum Gilib. (Polygonaceae).
Қарақұмық өндірісінің қалдықтарында флавоноидтардың мөлшері 0,40 - 0,05% болатыны көрсетілген.
Әдебиеттер
- Минеджэн Г.З. Сборник по народной медицине и нетрадиционным способам лечения. М., 1997. 268 с.
- Журавель И.А. Фенольные соединения околоплодника гречихи посевной и синтез их аналогов : автореф. дис. … канд. фарм. наук. Харьков, 1991. 23 с.
- Лобанова А.А,, Будаева В.В, Санович Т.В. Исследование биологически активных флавоноидов в экстрактах из растительного сырья // Химия растительного сырья. 2004. №1. С. 47–52.
- Дерффель К. Статистика в аналитической химии. M., 1994. 380 c.
- Андреева В.Ю., Калинкина Г.И. Разработка методики количественного определения флавоноидов в манжетке обыкновенной (Alchemilla vulgaris L.S.L.) //Химия растительного сырья. 2000. №1. С. 85–88.
- Ломбоева С.С, Танхаева Л.М, Оленников Д.Н. Методика количественного определения суммарного содержания флавоноидов в надземной части ортилии однобокой (Orthilia secunda (L.) House) //Химия растительного сырья. 2008. №2. С. 65–68.