Түйін
Зерттеу жүмысында Жамбыл облысының аридті аймақтарында өсірілген қүмай дақылының биологиялық ерекшеліктері мен өсірудің технологиясына байланысты Қүмай өсімдігі шикізатынан биологиялық белсенді заттарды бөліп алу және олардың негізінде шәрбат жасаудың жалпы медицинада маңызы зор.
Кілт сөздер: қүмай, галофитті өсімдіктер, аридті аймақ,қант диабеті, сорбит
Қазақстанның оңтүстік аймақтарың басым көпшілігі шөл және шөлейтті болып келуіне байланысты, жақын болашақта осы өңірлерде ауыз су тапшылығы байқалып, жерлерінің әрі қарай қүрғақшылыққа үшырауы және топырақтарының эррозия әсеріне үрынуы мүмкін. Бүл жағдайлар осы аймақтың жерлерін ауыл шаруашылығы қажеттілігіне игеріп егіс алқаптарын суғару мақсатына қажетті қосымша иррегациялық жүйелер салынуына, ал бүл ол жерлердің екіншілік түздануына және соның әсерінен егін шығымдылығының төмендеуі мен осы суармалы алқаптардың пайдалану айналымынан шығып қалуына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан осындай жерлердің қүнарлығын арттырып түрақты түрде жоғары өнім алу үшін, өсімдік шаруашылығын диверсификациялау мақсатында түзды жерлерге төзімді өсімдіктерді пайдаланудың маңызы зор болып табылады.
Қүмай - (Sorhum) - біржылдық шөптектес астық түқымдас өсімдік. Оның 50 мәдени және бірнеше жабайы түрлері бар.Отаны Африка. Екінші шыққан жеріне Үндістан мен Қытайды жатқызады. Оның ішінде кең таралғандары: кәдімгі қүмай (S.vulgare), джугара (S. sernuum), дурра (S.durra), гаолян (S.japonium), кафрское (S. caffrorum), дақылдық (S.dochna), қантты (S.sacchartum), сыпырғы (S.technicum) және суданшөп (S.sudannense).
Шаруашылықта қолданылуына қарай қүмай 3 топқа біріктіреді: астық немесе пішендік, қантты, сыпырғы.
Мақсаты: адам ағзасындағы қант деңгейін қалыптастыратын жоғары өнімді, топырақ түздылығы мен су тапшылығына төзімді болып келетін галофитті өсімдік, қантты Қүмайдың, жаңа сорттары мен түрлерін инновациялық технологияларды пайдалана отырып Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде өсіруді жолға қою,одан алынған биологиялық белсенді заттарды қантты диабетпен ауыратын адамдарға қолданудың маңыздылығын қарастыру болып табылады.
Зерттеу әдістері: Қүмайдың көп мөлшерде қант жинау қабілеті бүл өсімдіктің өте керемет биологиялық қасиетінің бірі. Осы қасиеті арқылы жапырақ паясында биологиялық белсенді заттар мөлшері жоғары массаға жеткенде, Қүмай шикізатын жинап, СО2 сығындысын алдық. Тәжірибеде анықталғандай қүмай қүрамындағы қант мөлшері 13-20% аралығында өзгеріп түрады. Өзбек ғалымдары қант мөлшерінің 26%-ға жеткендігін анықтаған. Қүмайдың қүрамындағы қант мөлшерінің оның дән қасиетін және өсетін зонаның топырақ климатына байланысты. Осы белгілердің жария болу дәрежесі өсімдіктің өсу фазасын, өну мерзімін және үрықты таңдауға мүмкіндік береді. Бүл жағдайда үрықты тәттілігіне қарап іріктеуге болады. Ғалымдар қүмайдың ерте пісетін түрлері кеш пісетін түрлеріне қарағанда қантты болады деп үйғарды. Бүл температура өзгерісіне байланысты болуы мүмкін. [5].Қантты қүмай сабағының химиялық қүрамында: су-65,80; сахароза-11,25; басқа қан қосылыстары-2,75; жасүнық-7,32; крахмал-5,15; нәруыз-2,60; камеди-3,31; пектинды қосылыстар- 0,60; май-0,02 болады. Дән қүрамында: көмірсу-68-82%, нәруыз-8-15%,май-2-5%,жасүнық-1-3% болады.
Кесте - Қүмай қүрамындағы қант мөлшері
|
Қүмай түрлерінің атаулары |
Өсу фазасы |
||||
|
Көктеуі |
Гүлденуі |
Сүттеніп пісу |
Шикі пісу |
Толық пісу |
|
|
Оранжевое-160 |
15,65 |
16,71 |
20,5 |
21,0 |
21,5 |
|
А - 385 |
12,5 |
12,0 |
14,6 |
15,95 |
13,3 |
|
Катты баш |
15,0 |
18,6 |
18,1 |
19,4 |
18,55 |
|
Одесская - 25 |
16,11 |
15,2 |
15,7 |
15,9 |
16,9 |
|
Өзбекстан Шырын жүгерісі |
14,14 |
16,4 |
17,7 16,7 |
17,3 15,8 |
17,7 14,7 |
|
Өзбекстан гиганты |
14,4 |
17,3 |
15,1 |
15,9 |
13,7 |
|
ВИР - 37 |
15,1 |
17,9 |
16,3 |
16,2 |
16,9 |
|
Жүгері - 7 |
12,3 |
14,91 |
16,3 |
16,2 |
18,2 |
|
Кубань -10 |
14,3 |
14,7 |
17,0 |
17,3 |
17,0 |
|
Ташкент -100 |
10,8 |
16,1 |
17,7 |
16,5 |
17,2 |
|
Отбор - 2 |
12,6 |
15,4 |
16,4 |
17,7 |
16,8 |
|
А - 470С |
10,12 |
11,5 |
16,0 |
16,9 |
17,7 |
|
Черноморка |
12,0 |
15,7 |
16,4 |
17,3 |
17,9 |
Қант диабеті-бұл қанда қант мөлшерінің көбейіп кетуінен пайда болатын дерт. Бұл аурумен жас та, кемел жастағылар да, кәрі де ауырады.Қант диабеті - көмірсутек, май, ақуыздың зат алмасуының созылмалы бүзылуы, яғни қанға көп мөлшерде қант түйіршегінің бөлінуі болып табылады. Диабет инсулиннің асқазан асты безінен жеткілікті мөлшерде бөлінбеуі салдарынан басталады. Инсулинсіз ағза қант түйіршегін өңдей алмайды, соның салдарынан қанның қүрамында қант мөлшері артады. Қант диабетін алдын алу үшін майлы тағамға шектеу қойып, тез сіңірілетін көмірсуларды, С,В витаминдерін тағайындау керек. Сол себепті зат алмасуды реттейтін өсімдіктер қатарына қантты қүмай сорты жатады.Қантты қүмай қантты деп аталғанымен, қүрамындағы қант (сорбит) өз қүрылымы бойынша кәдімгі қызылша қантынан асып түседі. Себебі қүмай қүрамында сахарозадан бөлек,фруктоза мен глюкоза,Са, P, Mg, K, Na, Cu, Zn, Co, Mn, Fe, S, 3% протеин, барлық алмастырылмайтын амин қышқылдары, В1, В2, РР, Е және С витаминдары бар. Қантты қүмайды қантты диабетімен ауыратын адамдарға сироп түрінде қолдануға болады.
Қорытынды: Адам ағзасындағы қант деңгейін қалыптастыратын қантты Қүмай өсімдігі жоғары өнімді, топырақ түздылығы мен су тапшылығына төзімді болып келетін галофитті өсімдіктердің қатарына жататындықтан бүл өсімдікті көптеп егу еліміздің экономикасына қосар үлесі өте зор. Ал соның ішінде қүмайдың қантты сортының маңыздылығы қүрамындағы сорбиттің қант диабетімен ауыратын адамдарға тигізер пайдасында. Біріншіден сорбит, ағзада қор болып жиналмай,тез сіңіп, зат алмасуды тездетеді. Екіншіден қантты алмастыратын зат болып табылғандықтан, қант диабетімен ауыратын науқастарға шипа болып табылады.
Әдебиеттер
- Әубәкіров Т.Ә., Жүмағүлов Ж.Ж. «Өсімдік шаруашылығы және селекция» Алматы, 1988
- Жанабаев Қ.Ш. және т.б. «Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» Алматы, 1994
- Әрінов Қ.Қ «Өсімдік шаруашылығы» Ақмола, 1996
- Әрінов Қ.Қ және т.б. «Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу, сақтау және стандарттау» Астана, 2001
- Б. Б Бектүрғанов, Қ. Ж Сейтбаев, «Жамбыл облысының аридті аймақтарында ақ жүгеріні интродукциялау және өсіру технологиясы» Тараз, 2011 ж.
- ШармановТ.Ш. Казахстан в контексте глобальных проблем питания -Алматы ТОО "Баспа", 2000 — 224 с
- Муминов Х. Өзбекстанның сор топырақты аймақтарында қүмайды өсіру технологиясы, Ташкент ФАН., 1986