Аннотация
Итмұрын жемістері медицинада көне заманнан бері қолданылып келе жатқан дәрілік өсімдік шикізаты. Итмұрын жемістерінің құрамында аскорбин қышқылының көп мөлшері болады. Тұнбаларды кептіруде лиофильдеу әдісін қолдану арқылы биологиялық активті заттары толығымен сақталған құрғақ экстракт алуға болады, яғни сапалы, қауіпсіз және фармакологиялық әсері өте жоғарғы дәрілік препарат алуға мүмкіндік береді. Сондықтан да, қазіргі уақытта лиофильді кептіру әдісін қолдануға қызығушылық артуда.
Кілт сөздер: итмұрын жемістері, тұнба, лиофильді кептіргіш, құрғақ экстракт.
Кіріспе. Қазіргі уақытта дәрілік өсімдік шікізаттары кеңінен қолданылуда. Фармацевтика ғылымының орасан зор жетістіктеріне қарамастан ДӨШ-ынан алынатын дәрілік заттар өз орнын жоғалтқан жоқ. Дәрілік өсімдік шікізаттарынан алынған экстрактары әр түрлі дәрілік түрлердің құрамына енеді [1].
Итмұрын - бұталарының сырты жылтыр, қызғылт немесе қалың майысқақ қос-қостан тікендер басқан, биіктігі 2 метрге жететін бұталы өсімдік. Жапырақтарының астыңғы жағы қалың түкті. Жемістері домалақ, әжімді, ішкі беті ашықтау, қылшықты түкті болып келеді [2]. Жемістерінің ұзындығы - 0,7-3см. Гүлдеу мерзімі - мамыр және маусым айлары, жемістерін тамыз-қыркүйек айларында жинайды. Орманды жерлерде, бұталар арасында, шалғындарда, өзен жағаларында, тасты шатқалдарда өседі. Жемісі, тамыры және жапырағы дәрілік өсімдік шикізаты ретінде қолданылады. Итмұрын жемістері құрамында аскорбин қышқылының жоғарғы мөлшерде болуымен ерекшеленеді[3]. Итмұрын жемістерінің тұнбасы Тибет медицинасында ревматизмде, өкпе туберкулезінде, ревматизмде, бүйрек, бауыр, асқазан ауруларында, монғол медицинасында бас ауруларында, бас айналуда қолданған. Ал халық медицинасында жапырақтарының қайнатпасы мен тұнбасы гиповитаминозда, әр түрлі инфекциялық ауруларда, күйіктерде, атересклерозда гемофилияда, анемияда, тұмаудың алдын алуда, өт айдайтын және жалпы нығайтқыш ретінде қолданған. Тамыры, жапырағы, жемісі адам ағзасына өте шипалы. Итмұрын дәрілік өсімдік ретінде көнеден белгілі [4].
Итмұрын жемістерінен «Холосас», «Итмұрын майы», «Итмұрын шырыны» және т.б. дәрілік түрлер дайындалады [3].
Үй жағдайында тұнбалар мен қайнатпаларды дайындау кезінде әр түрлі қиындықтар туындайды Лиофильденген құрғақ экстрактарды алу осы қиындықтарды болдырмаудың бірден бір жолы болып табылады. Сондықтан да, белгілі бір білім мен дағдыны қажет ететін операцияларды науқастар үшін жеңілдету фармацевтикалық технологияның актуальді мәселесі болып отыр.
Материалдар және әдістер.
Итмұрын жемістерінен тұнба дайындаудың технологиясы.
Тұнба 1:10 қатынасында дайындалады. [2,6]. Өсімдік шикізатының (итмұрын жемістерінен) массасын және керекті су мөлшерін өлшеп аламыз.
Тұндыруға қажетті судың мөлшерін есептеу формуласы:
Vcy - V4Hea + (Pшикізат • K)
мұндағы: Vcy - қажетті су көлемі, мл
Vi-ұнба - сығынды көлемі, мл Ршикізат — шикізат салмағы, г К - су сіңіру коэффициент! [2].
Кептірілген итмұрын жемістері үшін су сіңіру коэффициент! - 1,1.
Vcy = 500+1,1*50= 555 мл (тазартылған су)
Шикізатты инфундиркаға салып, алдын ала есептелінген тазартылған су мөлшерін құйып, қайнап тұрған су моншасында 15 минут бойы қыздырады, процесстің жақсы жүруі үшін жиі араластырып тұрады.
Белгіленген уақыт біткен соң инфундиркалық стаканды су моншасынан шығарып, бөлме температу-расында 45 минут бойы тұндырады (салқындатады). Салқындаған тұнбаны мақта тампоны немесе дәке көмегімен сүзіп, сығындайды және көлемін өлшейді [5].
Сығындау нәтижесінде өзіне тән иісі бар, қоңыр түсті 510 мл итмұрын жемісінің тұнбасы алынды.
Зерттеудің келесі сатысында лиофильденген құрғақ экстракт алу мақсаты қойылды.
Лиофильді кептіру (сублимациялық) - кептірілетін заттарды мұздатып, вакуум астында ерітінділерді айдау процессі жүретін кептірудің заманауи әдісі.
Лиофильді кептіру кезінде құрғақ экстракт құрамындағы қажетті заттар толығымен сақталады. Лиофильді кептіру әдісінің артықшылықтары:
- алынған дайын өнімнің сақтау мерзімінің ұзақтығы;
- өнімнің кіші массасы;
- кептірілген материалдың фармакологиялық құндылығының толығымен сақталуы;
- ылғалдау кезінде кептірілген материалдың тез қалпына келуі.
Тұнбаларды лиофилизациялау технологиясы.
Итмұрын жемістерінің тұнбасынан құрғақ экстракт алу лиофильді кептіру әдісі арқылы Hetto PowerDry PL 6000 лиофильді кептіргішінде жүргізілді.
Алынған тұнбалар -92 0С-қа дейін мұздатылады. Тұнбаны арнайы ыдысқа құйып сублиматорға (1) орналастырамыз. Сублиматорды (1) берік, тығыз етіп жабамыз. Вакуум-насосты (7) кейін, компрессорлы мұздатқышты қосамыз. Газ күйінде болатын төмен температуралы жылу тасмалдағыш компрессордың (4) көмегімен буландырғыштан (5) жойылады да, конденсаторға (8) келіп түседі. Мұнда мұздатылған ирек қабырғаға будың жанасуы жүреді. Процесс нәтижесінде будың конденсациялануы жүреді. Конденсацияланған бу дроссельді винт (6) арқылы өтіп, буланады.
Өнімді кептіру кезінде қысым 100 hPa-ға тең болуы керек. Лиофильді кептіру 7 сағат бойы жүргізіледі.
Тұнбаны лиофильді кептіру нәтижесінде ашық қоңыр түсті, жеңіл, аморфты құрғақ экстракт алынды. Құрғақ экстрактың салмағы 6,28 грамм.
Алынған лиофильді экстракт «көпіршіктенетін» таблеткалар алу үшін жартылай өнім болып табылады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Б.Н. Головкина. Биологически активные вещества растительного происхождения, Москва: «Наука» - 2001.- Т1. - 368 бет.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы 2-том, 705 бет.
- Махатов Б.Қ., Патсаев Ә.Қ., Орынбасарова К.К., Қадишаева Ж.А. «Фармакогнозия». Шымкент. - 2011. - 91, 92, 319 бет.
- Аносова О.Г., Попов Д.М., Лекарственные растения тибетской медицины. Род. Бузина. - Улан- Уде.: 1996. - 83 бет.
- Муравьев И.А. Технология лекарств том 1, Москва: «Медицина»- 1980. - 351-353бет.
- Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы, Шымкент. - 2008. - 221, 234, 239-240 бет.