ТҮЙІН
Бұл мақалада ультракүлгін сәуленің адам ағзасына әсерінің биофизикалық маңыздылығы қарастырылған.
Кілт сөздер: ультракүлгін сәуле, гелиотерапия, биодозиметр
Кіріспе. Ультракүлгін сәуле - жарық сәулелері спектрінің күлгін бөлігіне жақын, күлгін және радиосәулелер аралығында орналасқан, толқын ұзындығы 400-10 нм аралығына сәйкес келетін электромагниттік сәулеге жатады. Толқын ұзындығы қысқарған сайын мөлдір денелердің оларды сіңіру күшейе түседі, ал ұзындығы 100 нм-ден кем сәулелер толық ұсталып қалады. Көптеген ғарыш денелері сияқты, Күн ультракүлгін сәуле шығарады. Жерге түсетін ультракүлгін сәулелер:
А(толқын ұзындығы 400-320 нм),
В(толқын ұзындығы 320-290 нм)
С(толқын ұзындығы 290-40 нм) болып бөлінеді.
(А) ультракүлгін сәулесі Жер бетіне көрінетін сәулелермен қатар жетеді, айтарлықтай фотохимиялық әсері бар, ол теріні тотықтырады. (В) ультракүлгін сәулесінің едәуір бөлігі Жер атмосферасының озон қабатында тұтылып қалатындықтан, тірі протоплазманы жоятын қасиеті бар. Ол көп мөлшерде әсер еткен жағдайда теріні күйдіреді, қабыршақтандырады, тері обырының кейбір түрлерінің себепшісі болады. Жер бетіне келіп түсетін (С) ультракүлгін сәулесі толығымен дерлік атмосфера қабатында тұтылып қалатын болғандықтан, Жер бетіне жетпейді.
Ультракүлгін сәулелер организмнің иммунитетін төмендетіп, әр түрлі көз ауруларының тууына себепші болады. Күн сәулесі үшке бөлінеді: жылулық сәуле, көзге көрінетін ақ сәуле және көзге көрінбейтін ультракүлгін сәуле. Бұлардың пайыздық мөлшері жыл мезгіліне, тәулік уақытына, географиялық орнына қарай өзгеріп отырады. Күнге күю күн сәулесінің әсерінен меленин пигменті көбейеді. Меленин пигменті көбейгенде тері қоңыр түске боялады. Гелиотерапияның пайдасы көп болғанымен, емнің бұл түрін қабылдауға кез келген адамға рұқсат етіле бермейді.
Көк тамыр склерозы, гипертониялық аурулармен ауыратындарға және орталық жүйке жүйесінің негізгі ауруларына шалдыққан адамдарға күнде жатуға тыйым салынған. Күнге күйгенде бастапқы кезде 10-15 минут, кейін қыздыру уақытын ұзарту қажет. Бірден ұзақ қыздырынса, күн сәулесі өтіп, адамның дене қызуы көтеріліп, басы ауырып, денесі қалтырай бастайды. Ең пайдалысы таңертен ертемен күнге қыздырыну қажет. Ультракүлгін сәуленің денеге сіңуі артқан сайын оның зияны да соншалықты көбейе түседі. Күн сәулесінің бактерияларды жою қабілеті бар. Күнге неғұрлым күйген сайын терінің бактерияларды жоятын қуаты соғұрлым көбейеді. Ультракүлгін сәуленің әсерінен тері тез қызарып терінің зат алмасуы қан айналысы жақсарып, терідегі минерал заттардың алмасуын қалыптастыратын «Д» дәрумені көбейеді. [1.2]
Ультракүлгін сәулемен емдеу - бұл күн сәулесін, жасанды сәуле қондырғылары арқылы аурудың алдын алу және емдеу үшін қолданылады. Ультракүлгін сәуленің ағзаға әсер етуіне қарай:
- Ұзын толқынды 400 - 320 нм
- Орта толқынды 320 - 280 нм
- Қысқа толқынды 280 - 220 нм
болып үшке бөлінеді. Сәулемен емдеу зат алмасу процесін күшейтеді, фосфор - кальций алмасуын қалпына келтіреді, Д витамині, биологиялық активті заттар түзіледі.
Қазіргі уақытта ультракүлгін сәулесінің жетіспеушілік қауіптілігі жоғары болуымен сипатталады. Бұл аймақтың климаттық ерекшеліктерімен ғана емес, сонымен бірге, адамдардың тұрмыс және еңбек жағдайымен, ауаның ластануымен, тұрғын мен қоғамдық ғимараттардың тиімді жоспарланбауымен, тұманды және бұлтты күндердің басым болуымен байланысты. УК сәуленің жетіспеушілігі солтүстік ендікте тұратын адамдарда, тау-кен, көмір өндірісінде жұмыс істейтін жұмысшыларда, метро құрылысшыларында, уақыттарының көп бөлігін жабық бөлмелерде өткізетін жоғарғы оқу орындары мен мектептерде оқитын оқушылар да кездеседі. Күн сәулесіне жетіспеушілікті болдырмау үшін, елді мекендерді жоспарлау мен салынуы тұрғын үй бөлмелерінің терезелерінен тікелей түсетін күн сәулесі тәулігіне 3 сағаттан кем болмауын қамтамасыз ету қажет. Ультракүлгін сәулелері терезе әйнектерінен оңай өтуі керек, көптеген қоғамдық ғимараттардың терезелеріне күңгірт қара әйнектер салынады бұл дұрыс емес. Атмосфералық ауаның шаңмен, түтінмен, күйемен және химиялық заттармен ластануының алдын алу үшін, белсенді шаралар жүргізілу қажет. Күн сәулесінің жетіспеушілігінің орнын толтыру әсіресе балалар үшін өте маңызды, себебі олардың ағзасы УК жетіспеушілігіне аса сезімтал. УК сәулесін түсіргенде, оны міндетті түрде мөлшерлеу және дозасын бақылап отыру қажет. Биологиялық (эритемдік) дозаны И.Ф.Горбачевтың биодозиметр аспабының көмегімен анықтайды. УК сәулесін шығаратын қондырғыларды бала бақшаларда, балалар үйлерінде, мектептерде, ауруханаларда, шипажайларда, демалыс үйлерінде, жатақханаларда, табиғи жарығы жоқ өндірістік бөлмелерде, спорт залдарында орнату қажет. [3.4]
УК сәулесінің биофизикалық маңызы фотоэлектрлік әсері салдарынан жасушалардағы ақуыздың коллоидтық жағдайы мен иондық құрамының өзгеруімен байланысты. Биофизикалық және жүйкелік- рефлекторлық әсерлерінің бірге жүруі арқасында, УК сәуленің айқын жалпы ширататын әсері пайда болады. Атап айтқанда, тіндік тыныс алуға қатысатын ферменттерінің белсенділігі жоғарылайды, ақуыздың, майдың, көмірсулардың, минералды заттардың алмасу үрдістерінің белсенділігі арттады, қан түзілу, жасушалардың өсуі, тіндердің қайта қалпына келуіне ықпал жасайды. Сонымен бірге, ағзаның жұқпаларға қарсы тұру қабілетінің жоғарылауына да өте маңызды болып табылады.
УК сәулелердің әсерінен ағзаның төзімділігі жұқпаларға ғана емес, сонымен қатар, иондаушы сәулелердің, уландыратын және канцерогенді агенттердің, фиброгенді шаңдардың әсеріне де жоғарлайды. УК сәулесінің жалпы ширататын әсері ұзын толқынды және орта толқынды сәулеленуде бар. Ең айқын әсері орта толқынды УК сәулеленуде байкалады. Жалпы биологиялық әсерінің маңыздылығына қарай УК сәулесінің әр диапазонына тән өзінің ерекше әсері болады. Мысалы, ұзын толқынды УК сәулелену эритемды күнге күю әсерін көрсетеді, ал орта толқынды терідегі Д дәруменінің синтезін күшейтеді және әлсіз бактерицидтік әсер етеді. УК сәулесінің әсерінен күнге күю және эпидермистің қалыңдауы, күн радиациясының әсеріне ағзаның қорғану реакциясы болып табылады.
Орта толқынды УК сәулелену рахитке қарсы әсер етеді, себебі олар фотохимиялық реакцияларда Д дәрумендердің алдыңғы өнімдерін изомерлеу арқылы теріде Д2, Дз, Д4 дәрумендерінің түзілуіне ықпал жасайды. УК сәулесінің жеткіліксіз болуынан, Д дәруменінің түзілуі баяулап, соның нәтижесінде фосфор-кальций алмасуы мен сүйектену үрдістері бұзылады. Балаларда рахит ауруы пайда болып, бойының ұзаруы мен денесінің дамуы баяулайды. [2.3]
Қорытынды. УК сәулелер биологиялық тұрғыдан ең пайдалы, рахитке қарсы ағзаның иммундық жүйесін нығайтады, тіндердің қалпына келуіне мүмкіндік туғызады, даму мен өсу үрдістерін ынталандырады. Сонымен катар, УК сәулелер жоғарғы жүйке қызметі үрдістерінің белсенділігін жоғарлатады, соның арқасында ой еңбегіне қабілеттілік жоғарылайды, қажуды болдырмаудың алдын алады.
Әдебиеттер
- .Конграт Б.А., Кем В.И., Қойшыбаев Н. ФИЗИКА /Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытына арналған оқулық/ -Алматы: Мектеп,2006
- .Арызханов Б.С. Биологиялық физика:ЖОО студенттеріне арналған.-Алматы: Қайнар, 2000. - 272 бет
- .Көшенов Б. Медициналық биофизика.Оқулық.-Алматы:Қарасай,2010.-224 бет