АННОТАЦИЯ
Күріш өндіру зауыттарының өндіріс қалдығы ретінде күріш кебегі қалады, оның көлемі 20 % құрайды. Күріш кебегінің майлылығы шамамен 10-18 % аралығында, сондай-ақ оның құрамында 9 %-дай балауыз болады. Сондықтан, осы қалдықты күріш майын және күріш балауызын алу үшін пайдалану мәселесі туындайды. Күріш кебегі дән қабықтары ұлпаларының жұлындыларынан, эндосперма бөлшектерінен, ұрықша және ұн фракцияларынан тұрады. Бұл жұмыста күріш кебегінен күріш майын және күріш балауызын алудың зертханалық технологиясы құрылып, алынған нәтижелер келтірілді.
Кілт сөздері: тұндыру технологиясы, күріш майы, күріш балауызы.
Зерттеу мақсаты: Ауыл шаруашылығы қалдықтарын кешенді пайдалану және оның технологиясын құруда тиімді әдістерді іздестіру.
Кіріспе. Күріш өндіру зауыттарының өндіріс қалдығы ретінде күріш кебегі қалады, оның көлемі 20 % құрайды. Күріш кебегінің майлылығы шамамен 10-18 % аралығында, сондай-ақ оның құрамында 9 %-дай балауыз болады. Сондықтан, осы қалдықтан күріш майын және күріш балауызын алуға талпыныс жасау мәселесі туындайды /1/.
Күріш кебегі күріш дәнін шлифтеу кезінде алынады, дән қабықтары ұлпаларының жұлындыларынан, эндосперма бөлшектерінен, ұрықша және ұн фракцияларынан тұрады.
Күріш майы-биологиялық құндылығы жоғары, диеталық азық-«денсаулық майы», әмбебеп косметикалық құрал.
Зерттеу материалдары мен әдістері: Күріш кебегін май алуға дайындау технологиясы төмендегі сатылардан тұрады: 1.Кебекті 16-18оС дейін ылғалдау. 2. Ылғалданған кебекті 4-6 мм дейін түйіршіктеу. 3. Түйіршіктерді 333-343 оК дейін кептіру.
Күріш майын экстракциялап алудың технологиялық режимін келесі шарттармен жүргіздік: температурасы 293-343К; қатты:сұйық фаза қатынасы 1:5 тен 1:11 дейін. Еріткіш ретінде 293о К- дегі тығыздығы 703-705кг/м3 экстракциялық бензин пайдаланылды.
Төменде Сокслет аппараты және псевдосұйылтылған қабатта экстракциялаудың
салыстырмалы мәліметтері келтірілген /1-2/.
Кесте 1- Күріш майы шығымының экстракциялау тәсіліне тәуелділігі:
|
№ |
Экстракциялау тәсілі |
Сынама массасы , г |
Май ерітіндісінің массасы, г |
Майдың шығымы % |
|
1 |
Сокслет аппаратында |
74 74 ,5 |
8 ,84 6 ,67 |
11, 9 8 ,9 |
|
2 |
Псевдосұйылтылған қабаттағы |
50 50 |
4, 24 4 ,31 |
8, 5 8 ,6 |
Нәтижелер көрсеткендей, псевдосұйылтылған қабаттағы экстракция неғұрлым теңгерімді нәтиже береді. Күріш ұнын экстракциялау кезінде жоғарыда көрсетілген шарттарға сүйендік; температура, уақыт, қатынас т.с.с
Шикі күріш майының құрамы: сабындалмайтын заттар; үш глицеридтер; стеариндер; поли қанықпаған қышқылдар және балауыз тәрізді заттар, сондықтан күріш кебегінен бір мезгілде маймен қатар, балауыз алуға да болады. Екінші жағынан балауызды алдын-ала бөліп алу, майды тазартуды едәуір жақсартады. Күріш кебегінен алынатын балауыз (воск) қасиеттері жағынан танымал, әрі сапалы карнауб балауызынан кем түспейтіндігі дәлелденген деректер көп.
Балауыз-косметикалық опа-далаптардың және медициналық жақпа майлардың құрамына кіреді, сондай-ақ ол шыныға жазатын қарындаштың 10%-н құрайды. Балауыз - парафинді және стеаринді алмастыра алады.
Күріш кебегінен алынған күріш майын бөлме температурасына дейін мұздатқанда, май күңгірттеніп, ары қарай тұрған сайын екі фазаға бөлінеді; жоғарғысы - мөлдір сұйық май, төменгісі-жартылай қатты-жақпа май тәрізді қоспа-құрамы балауыз, фосфатидтер, т.б. заттар /3/.
Құрамында балауызы бар осы фракциядан балауызды бөліп алу мақсатымен үш түрлі еріткіш-гексан, ацетон және техникалық этил спирті пайдаланылды. Балауызды тұндыру үрдісі- аталған реагенттерді белгілі бір қатынаста және уақыт аралығында суыққа ұстап, ары қарай тұндыру немесе сүзіп алу операцияларын жүргізу болып табылады. Аталған еріткіштердің ішіндегі оңтайлысы- этил спирті болды, себебі, гександа - балауыз қаттылау, ацетонда - түсі тым қоңырқай.
Кесте 2 - Күріш балауызын тұнбаға түсіру
|
№ |
Фракция: экстрагент; (май тұнбасы мен этил спиртінің қатынасы) |
Мұздату уақыты, тәулік |
Алынған балауыздың массасы 1:2 |
%-бен, май фракциясынан |
Ескерту |
|
1 |
1:1 |
2,5 |
14,49 |
5-6 |
t“ =0-5“ C |
|
2 |
1:1,5 |
1 |
8,42 |
4,0 |
|
|
3 |
1:2 |
1 |
13,40 |
5-6 |
|
|
4 |
1:2,5 |
2,5 |
18,40 |
9-10 |
Нәтижелер мен талқылаулар:
Күріш кебегінен май алуда экстракциялаудың пайдаланылған екі әдісінің ішінде псевдосұйылтылған қабаттағы экстракция неғұрлым теңгерімді нәтиже берген, яғни май шығымы 8,5%. Күріш ұнын экстракциялау кезінде мынадай параметрлерге сүйендік; температура, уақыт, қатынас т.с.с
2-кестеден көрініп тұрғандай, этил спиртінің қатынасы артқан сайын балауыз шығымы да артады, нәтижелерге сүйеніп, балауызды этил спиртімен тұндыру технологиясының оңтайлы параметрлері 1:2 май фракциясы-экстрагент қатынасы, мұздату уақыты- 2,5 тәулік .
Қорытынды: Жұмыста күріш өндірісінің қалдығы -күріш кебегінен күріш майын, сонымен бірге карнауб балауызынан кем түспейтін күріш балауызын алу үшін пайдалану жолдары зерттеліп, сыналды, нәтижелер көрсеткендей зерттеулерді әрі қарай жалғастыру мүмкіндіктерін тудырады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Джаксылыкова Р.Б., Аманбаева К.Б., Омашова К.К. Оптимизация процессов экстракции пшеничных зародышей и рисовой мучки. Труды МНПК «Ауэзовские чтения-12», ЮКГУ, г.Шымкент, 2014г., т.1, с.19-20.
- Асильбекова А.А., Джаксылыкова Р.Б., Каракулова А.Ш., Баймаханова Г.М., Аманбаева К.Б., «Комплексная переработка отходов рисового производства». Труды МНП конференции посвященной 35-летию ЮКМФА, журнал «Вестник ЮКГФА», г. Шымкент, 2014, т.3,с.40-43.
- Ақтау Л.Ө., Джаксылыкова Р.Б., Асильбекова А.Д. Күріш кебегінен балауыз алу технологиясы.
- Республиканский научный журнал «Вестник ЮКГФА», г.Шымкент, 2015, №1(70), -С.22-23