Лингвистикалық прагматиканың негізінде "әрекет" үғымы жатыр. Тіл білімінің бүгінгі даму жағдайында тілге оқшауланған, сейлесімгеқарсы қойылған, өзі-өзінен үйымдасатын, өз-өзінен қүрылатын таңбалар мен таңба белгілерінен түратын қүбылыс ретіндеқарайтын пікірдің өз міндетін толық атқарғандығын, «тілді өз ішінде өзі үшін» зерттеудің оның табиғатын толық ашып бере алмайтындығын жақсы түсінеміз.Лингвистикалық бағыттар мен әдістердің көптігі тілдің объективтітүрдегі күрделілігін, сан қырлығын көрсетеді. Тілдің осы күрделі сипаты қазіргі ғылымда тілді иерархиялық түрде үйымдасқан жүйе ретінде түсіндіруді қалыптастырады. Яғни б>л >ғым бойынша тілдің әр деңгейі арасында өзара жалғамалы сипатта, көп сатылы, тәуелді байланыс бар. Фонетика, лексика, морфология, синтаксис - тілдің жеке деңгейлері болса, эр деңгей бірліктері өзінен жоғарыкелесі деңгейді қүруға қатысады. Б>л сатылы байланыстың шегітілдің негізгі қызметі - қарым-қатынас қүралы қызметін атқаратын сөйлеммен аяқталады. Әрине, тілдің коммуникативтік қызметітек сөйлем аясында ғана анықталмайды. Сейлем - хабарды жеткізуші қүрал. Ал қарым-қатынастың орнауы бірнеше керсеткіштерге - сейлеу жағдаятына, сейлеуші мен тыңдаушының шабытына жэне таңдап алынған тілдік амалдарға тэуелді.
Бүгінгі таңда ғылымда тілге адамдардың тіршілік эрекетінің, емір сүруінің амалы ретінде, адамның іс тэжірибесін вербалды түрде жеткізудің қүралы ретінде, адамдардың бірлескен қызметі үстінде езара қарым- қатынасты орнататын, қызметті үйымдастыратын қүралы ретінде қараубағыты бар. Объективтендірілген, яғни сейлеуші адамнан ажыратылып алынған тілден бірте-бірте эрекет үстіндегі, түрлі тілдік жағдаяттарда қолданысқа түскен тілдің қызметі зерттеу нысаны бола бастады. Сейлеу - тілдің коммуникативті қызметінің жүзеге асуы. Тілдікеруге, сезуге, үстауға болмайды. Ол тек сейлеу арқылы керінеді. Тілді мэтін арқылы керуге, сейлеу үстінде тыңдауға болады. Яғни тіл мен сейлеудің қарым-қатынасы қүбылыс пен оның мэнінің арацатынасы болып табылады.
Сейлеу - эрекет. Ол адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал, эсер етуін, эрекетке жүмылдыруын жүзеге асырады. Сейлеу арқылы қарым-қатынас қалыптасады. Қарым-қатынас - эрекеттің бір түрі. Олай дейтініміз сейлеу жеке адамның эрекеті емес, б>л - эр сейлеушінің артында түрған элеуметтік топтардың, қоғамның белсенділігін, эрекет иелерінің қозғалысын керсететін эрекет түрі. «Әрекет» үғымы лингвистикалық эдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ол философия, логика, психологиядағы түсініктемелермен қатар алына отырып анықталады. Мэселен, А.А. Леонтьевтің «Основы речевой деятельности»еңбегі сейлеу эрекеті эрекеттің басқа түрлерінен ерекшелігі мен арақатынасы, оның екі түрлі үғынылуы түрғысынан анықтайды. Сейлеу эрекеті езін меңгертуді мақсат етпейді, ол - эрекеттің басқа түрлерін реттеуші, орындаушы қызметін атқарады. Яғни сейлеу эрекеті еңбек үстіндегі жай қарым-қатынас жасаудың түрі емес, керісінше сол еңбек үшін қажетті нэрсе. «Әрекет етудің қарапайым бірлігі ретінде сейлеу езін тудырушы сейлеу жағдаятымен байланысты. Сейлеу эрекетінің жүзеге асуы келесі сейлеу жағдаятын қалыптастырады», - дейді И.П.Сусов. Тіл мен сейлеудің арақатынасы тіл біліміндегі негізгі мэселе болып есептеледі. Тіл мен сейлеудің екі жақты сипаты ғылыми зерттеу бағыттарының мақсатын, мазмүнын анықтайтын шешуші критерий болып отыр. Тіл мен сейлеудің арацатынасы женінде Ф де Соссюр: «Тіл сейлеудің жүзеге асуы үшін, сейлем арқылы эрекет ету үшін қажет, ал сейлеу тілдің қалыптасуы үшін қажет. Тіл эрі сейлеу қүралы, эрі оның нэтижесі», - десе, ал А.Р.Лурия «Сейлеу дептіл қүралдары арқылы хабар беруді түсінеміз", - деп анықтама береді. А.А.Потебня: «Егер тіл адамдар арасында езара түсінісу қүралы болса,екінші жағынан, тіл адамның сыртқы дүниені танып білуінің қүралы. Сондықтан тілде объективтілік пен субъективтілік қабаттасыпберіледі», - деп, тіл мен сейлеудің айырмашылығын объективтілік пен субъективтілікке сыйдырады. В.Гумбольдт: «Сейлеу оймен байланысты шексіз эр алуан. Бірақ оны реттейтін, осы шексіздікте түрақты қалыпқа ие байланыс түрлерін жүйелеп отыратын тіл бірліктері бар", - дейді. А.Байтүрсынов: «Тіл - адамның белгісінің зоры, жүмсайтын қаруының бірі», - деп оның таңбалық эрі қарым-қатынас қызметін жинактап бір анықтамада берген.
Сейлеу, езара түсінісумен байланысты «норма» үғымы қалыптасады. «Норма» үғымы екі түрлі мэнде қолданылады. Бірінші жағдайда сейлеумен байланысты сездердің дүрыс қолданылуын, қүрылымдардың кайталануын атаса, екінші жағдайда сөздіктер мен оқулықтарда берілген ережелерді атайды. Сөздердің өзара байланысында, сөйлемді үйымдастыруда тілді колданушыларта ортак тәртіптердің «толып жатқан жүйе құрайтындығын»А.Байтұрсынов «айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада» болуымен түсіндіреді. Бүндай «тәртіптер жүйесінсіз» тіл қолданысқа түспес еді. Немесе керісінше, тілді нормаға түсіретін - қолданыс, қарым-қатынас.
Тілдегі ғылыми түрде анықталған, кодификацияланған нормамен катар, сөйлеу тілінің қозғалысты, субъективті сипатымен байланысты сөйлеу нормасы болады. Тілдік норма әр деңгейдегі тіл бірліктерінің өзара тіркесім қабілетін белгілесе, сөйлеу нормасы нақты бір уақыт кесіндісінде сөйлеу жағдаяты, өзге де прагматикалык көрсеткіштердің ықпалымен қалыптасады. Сондықтан, біздің пікірімізше, сөйлеу тіліне коммуникативті-прагматикалык нормалар тән. Оған сөйлеу жағдаяттарына карай тіл бірліктерін тандау ережелері жатады. Б>л нормалардың түрі адамдардың қарым - қатынасы үстінде қалыптасады. Сөйлеуші санасында аталған нормалар тәрбие, тәжірибе, білімнің аркасында қалыптасып, қабылданып, сөйлеу жағдаяттарының түріне карай, сөйлеуші қажеттілігіне карай қолданысқа түседі. Коммуникативті- прагматикалык норманың бүзылуы өзара түсінісуді, қарым-қатынасты қиындатады. Тілдік норма барлык тіл иелеріне міндетті болса, коммуникативті - прагматикалык норманы меңгеру дәрежесі әр сөйлеушіде әр түрлі болуы мүмкін.
Тілдік норма мен әдеби тілдің қалыптасуы, сөз мәдениеті мәселелері өзара тығыз байланысты. М.Балақаев тілдік норманы«әдеби тілдің жүйелілік қасиеті» деп қарайды. Ғалым «әдеби тілнормасы - б>л жалпы тілдік норманың көрінісі, ал тілдік норма - тіл әдебилігінің бір белгісі» деп, тілдік норма мен әдеби тіл нормасынбір-бірінен ажыратпайды. Р.Сыздықова норманы әдебитілдің қалыптасу шарты деп есептейді. Әдеби тілдің қолданылу тәжірибесінде котам сынынан өткен нормаларын котам санасы дүрыс қабылдауы, ол нормалар барша үлгілерге ортак болуы шарт. Б.Әбілқасымов: «Сөйлеу тілінде де норма бар. Жазба тіл сөйлеу тілі элементтерін батыл кіргізу арқылы жаңа арнада дамиды», - дейді. «Әдеби тілдің осындай орныққан нормалары болатындықтан да, ол нормалар сүрыпталып, жетіліп дамып отыратындықтан, оны жүйелі тіл деп білеміз», - деп С.Исаев тілдік нормамеп әдеби тіл нормасын бір деп карайды. Осы пікірді Н.Уәлиев те колдайды: «Тілдік норма мен әдеби тіл нормасыүтымдарының арақатынасы толық ашылмаған. Тілдік норма тілдікжүйемен байланысты қаралады. Тіл бірліктері арасындағы жүйені қолданыс үстінде бүзбау - тілдік норманың басты шарты. Тілдік жүйе мен тілдік норма бірлікте болады. Тілдік норманың аркауы - тілдік жүйе». Шындығында, тілдің қатынас қүралына айналуының өзі нормағатүсу деген сөз. Өйткені нормадан тыс түртан тіл қатынас қүралы бола алмайды. Норма хабар алуда да, хабарды жеткізуде де тірек болады. Сондықтан сөйлеу тілі «жүйесіз, синтаксистік қүрылымында заңдылық жок» деген пікір д>рыс емес. Ондай заңдылықтар болмаса, түсінісу де, әрекет ету де болмас еді.
«Тіл өзінің қатынас қүралы қызметін дүрыс атқаруы үшін оны қолданушы қауым өкілдері тілдік материалды бірыңғай мәнде, біркелкі қызметте қолдануы шарт. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасында ондай бірлік болмаса, түсінісу де болмайды. Ал б>л тілдік норманы қалыптастырады. Тілдік материалдарды колдануда міндетті, барлығы да білетін, барлығы да қабылдаған, қалыптасқан заң - ереже, әдет - дағды болуы кажет. Ондай қалыптасқан заңдылықтар ғылымда тілдік норма немесе узус деп аталады. А.Әбуханов тілдік норманың қалыптасуын тілдің «ең негізгі қызметімен - коммуникациялык қүрал ретіндегі қызметімен байланысты" қарастырады. Тілдік норма - «бір тілде сөйлейтін үжымда жалпы бірдей түсініктіліктің» болуымен байланысты. Түсінісу қалыптасқан норманың аркасында жүзеге асады. «Тілдік норма - біздің ойымызша, тілдік жүйе, тілдік қүрылым сияқты информацияны жеткізу не сақтау қызметін атқаратын қарым - катынастаты ең маңызды қүрал ретінде тілдің бөлінбес бір тармағы есептелетін объективті қүбылыс».
Сөйлеуде нормаларды анықтап отыратын тежеуіш күштер бар.Ол, ең бірінші, жалпылық, ортақтық сипатымен байланысты. Екінші, түрақтылық принципімен байланысты. Бірак, ол абсолютті емес, салыстырмалы сипатта. Уақыттың өтуі, заманның өзгеруі узус нормаларына да өз белгісін қалдырады. Үшінші, іріктеп, екшеп қолдану принципі. Тілдік материалдарды қалай болса, солай ала салмай, іріктеп, таңдап қолдану варианттылықтың ішінен мақсатқа сай қажеттісін екшеп пайдалануды талап етеді. Сөйлеушілер арасында норма дағды, әдет түрінде қалыптасады. Олар айтылған сөздің «д>рыс», «дүрыс еместігін» осы дағдыға салып ажыратады. Сөздіктер мен оқулықтар тілдік норманы ережелер, сөйлем түрлері, сөздердің тіркесуі түрінде көрсетеді. Сөздердің, қосымшалардың тіркесуі дыбыс түрлеріне карай жіктеп көрсету, нормалау казак тілі оқулықтарында жан-жакты қарастырылады (б>л жерде де жетіспей жатқан түстар бар, мәселен, ырықсыз етіс жүрнақтарының етістіккетіркесу нормасы, көмекші сөздердің тіркесуіндегі зандылықтар, күшейтпелі үстеулердің сөздермен тіркесуі, матыналык жағынан сәйкестенуі және т.б.) нормалар карастыруды кажет ететін сияқты.Сондықтан тілде бар нормалар толык кодификацияланды деп айтуға болмайды).
Сөйлеу тілінде сөйлеу жағдаятымен, тьщдаушысымен байланысты сөздердің тіркесуінде, сөйлем қүрылысында белгілі бір қалыптасқан нормалар бар. Мәселен, сөйлеу жағдаятымен байланысты сөздерді тіркестіруде: (мына бала, сөйте-сөйте үйренесің той, анау қуғыншы, әлгі бүркіт, жолда соғамыз), сөйлеушінің коммуникативтік-прагматикалык мақсатымен, дискурспен байланысты сөйлесімнің синтаксистік күрылысына тән предикаттардың берілуінде. Прагматикалык батытты сипаттау барысында тілдік норма мен сөйлеу нормасын мәселе етіп көтеруіміз ауызекі сөйлеу тілі синтаксистік күрылысында кездесетін ерекшеліктерді негіздеу үшін кажет. Өзара түсінісу, бірін бірі кабылдау нормата сүйенеді. Сөйлеу үстінде тілдік нормамен бірге прагматикалық факторлардың ықпалымен коммуникативті-прагматикалық нормалар да жүзеге асады. Ол сөйлесімнің қүрылымдық-мазмүндық үйымдасуынан (сөйлеу жағдаятымен байланысты дейксис сөздердің қолданылуы, тыңдаушының, сөйлеушінің грамматикалық формалар арқылы берілуі синтаксистік қүрылымның үзілуі, синтаксистік клишелердің болуы) көрінеді.
Тіл мен сөйлеуді байланыстыратын, бір арнаға қүятын - сөйлеу әрекеті. Сөйлеудің негізгі белгілері сөйлеу әрекеті үстінде көрінеді. Оларға: 1) сөйлеуші мен тыңдаушының міндетті қатысы, яғнидиалоггік белгі; 2) дайындықсыз, еркін түрде жүзеге асуы; 3) такырыптың әр алуандығы; 4) сөйлеу жағдаятына тәуелділігі; 5) дайынсөйлеу қүрылымдарының; 6) әуенді дыбыстық белгісі жатады. Қарым-қатынас (коммуникация) эмоция мен сезімдерге толы адам коғамында, адамдар арасында жүзеге асатындықтан, сөйлесімніңтек хабарды жеткізіп, сөйлеуші адаммен байланысты белгілерді жеткізбеуі немесе сөйлесім мазмүнында сөйлеушінің эмоциясы,белгілі қүбылысқа қатысты жасалатын қорытындылары, қамтылмауы, берілмеуі мүмкін емес. Адам тілдік таңбаларды өзара түсінісу үшін ғана емес, тындаушының қызығушылығыноятып, оны әрекетке итеру үшін де колданады. Лғни тіл бірліктері хабарды жеткізуші қүралдар қызметін атқарып қана қоймай,тындаушыға ықпал етуші, әрекетке итермелеуші қүрал ретінде жүмсалады.
Тілдің ойды жеткізуші, білімді, ойды сақтаушы қызметімен катар Н.И.Формановская катысым к>ралы ретінде мынадай кызмет түрлерін айтады: 1) катысымды орнатушы; 2) реттеуші; 3) тьщдаушыға бағытталушы; 4) ерікті білдіруші; 5) сезімді жеткізуші. Ғалым тілдің ықпал етуші кызметін жеке буындардан түратын басталуы мен аяқталуы бар процесс ретінде саралап көрсетіп отыр. Ауызша сөйлеу тілі сипатына карай ресми, түрмыстық, кітаби және бейтарап болып бөлініп, бір-бірінен ажыратылады. Ресми қарым-қатынастағы сөйлеушілер кодификацияланған әдеби тілді таңдаса, ал ресми емес катынас үстінде сөйлеушілер ауызекі сөйлеу тілін таңдайды. Біздің пікірімізше вербальді сөйлеу тілін ауызекі сөйлеу тілі мен ресми (ғылыми сөз, көсемсөз), - кодификацияланған әдеби тілдің ауызша түріне бөлген дүрыс.
Сөйлеу ауызша және жазбаша түрде орнайды. Олардың айырмашылықтары қүрылымдық ерекшеліктерден көрінеді. Ауызша түріндегі қарым-қатынастың орнауына авербальді көрсеткішітер катысады. Сөйлеу үстінде сілтеу, нүсқау орын алады. Сондықтан ауызекі сөйлеу тіліне қысқалық, үзіктілік тән болады. Ал жазбаша түрінде сөйлеу жағдаятына тәуелділік төмендеп, сөйлеушінің алдында тыңдаушы жалпылык сипатта көрінеді. Ауызекі сөйлеу тілін катысушылардың түрі мен санына карай жіктеуге болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Сусов И.П. Личность как субъект языкового общения// Личностные аспекты языкового общения. Калинин, 1989. -С.9-16.
- Норман Б.Ю. Синтаксис речевой деятельности. Минск:Высшая школа, 1976.
- Сиротина О.Б. Разговорная речь (определения, понятия, основные пробемы)// Вопросы социальной лингвистики.М.: Наука, Ленингр.отделен, 1969. С.373.
- Леонтьев А.А. Основы речевой деятельности. М.: Наука, 1974. С. 368.
- Соссюр Ф де. Курс общей лингвистики// Труды по языкознанию. М., 1977. С.31-288.
- Лурия А.Р. Речь и мышление.М.: изд МГУ, 1975.С. 75-80.
- Потебня А.А. Слова и миф. М.: Правда, 1989.С.280.
- 8..Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. М.: Прогресс, 1984. С.396.
- Байтүрсынов А. Тіл тағылымы. А.: Ана тілі, 1992. 300б.
- Балакаев М. Қазак әдеби тілі. А., 1987. 249б.
- Әбілкасымов Б. Алғашкы казак газетінің тілі. А.,1971. 184б.
- Исаев С.Қазак әдеби тілінің тарихы. А.: Мектеп. 1989. 192б.
- Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. А.: Мектеп. 1984. 120б.
- Әбуханов А. Тағы да норма мен варианттылык жөнінде// Қазакстан мектебі. 1981. №8. 77-79б.
- Формановская Н.И. Вы сказали здравствуйте. Речевой этикет в нашем общении. М.: 1989. С.160.