Радиациямен зақымданудың негізгі патогенетикалық жолдарының бірі - еркін радикалды тотығу үрдісінің үдеуі, осының салдарынан организмде липид-тердің асқын тотықтарының өнімдері топтасып, антиоксиданттық жүйе жағдайы депрессиялық жағдайға тап болады [1,2,3].
Зерттеу максаты. Радиацияға сезімталдығына байланысты гамма сәулесімен жіті сәулеленген жануарлардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы еркін радикалды липидтердің асқын тотығуы үрдістерінің жағдайын анықтау.
Зерттеу эдістері. Радиациялық эақымданудың үлгісі тәжірибелік жануарларды бір рет сәулелеу аркылы жасалынды. Жіті сәулеленуді гамма қондырғысы « ТЕРРАГАМ» (Со63) пайдаланып, орта - өлімді мөлшері - 6 грей қуаттылық дозасы 1,5 Гр/мин қолданылды.Тэжрибелік егеуқүйрықтарды жіті сәулененуден кейін 7-ші тәулігінде декапитация жасалынып, қан гемолизаты зерттеуге алынды. Қанның хемилюминесцентік қасиеттері ХЛМЦ-01 аспабында анықталды [4]. Қан эритроциттершдеп диенді қоспалардың (ДҚ) липидтердщ гидроасқын тотықтарының мөлшерлері (ЛГАТ) жэне тиобарбитурат қышқылымен әрекеттесетш өнімдері (ТБК-ӘӨ) Гаврилов В.В., Мишкорудная М.И. [5], Мирончик В.В. [6], Арутюнян А.В. [7], Андреева Л.И., [8] эдютерімен анықталды.
Зерттеу нэтижесі. Кеңірдек-үяшық шайындысындағы хемилюминес-центтік қасиетінің сандық көрсеткіштері 1-кестеде көрсетілген. Қеңірдек-үяшық шайындысындағы хемилюминесценттік қасиеті радиациямен жіті сэулеленген жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты эр түрлі бағытта өзгерді. Өз бетінше ш=ғыла шашырату деңгейі «төзімді» тобындағы бақылау топтамасын 2,8 ± 0,18 кв/сек. 100%-ға деп алғанда, «сезімтал» тобында б=л көрсеткіш 42,3%-ға жоғарыласа, «өте сезімтал» жануарларда өз бетінше шүғыла шашырату «төзімді» топқа қарағанда 85,7%-ға, «сезімтал» топпен салыстырғанда 33,3%-ға жоғарылады. Сутегі асқын тотығымен эсерленген элсіз ш=ғыла шашыратуының жалпы қосындысы «төзімді» топта 27,8 ± 0,48кв/сек. тең болса, «сезімтал» тобында б=л көрсеткіш 42,1 %-ға, ал «өте сезімтал» тобында оның мөлшері 90,6%-ға өсті. Осындай өзгерістер асқын тотық радикалдарының түзілу жылдамдығын зерттегенде де байқалды. Асқын тотық радикалдарының түзілу жылдамдығы «сезімтал» жэне «өте сезімтал» топтарында бақылау тобына қарағанда 42,1 %-ға жэне 90,7%-ға сэйкес жоғары болды.
Алынған деректерді ескеріп, радиацияның хемилюминесценттік уытты көрсеткішін анықтағанда, «сезімтал» тобында б=л көрсеткіш «төзімді» тобына қарағанда 39,2%-ға, ал «өте сезімтал» тобында б=л көрсеткіштің мөлшері 92,3 %-ға жоғары болды. Сонымен, алынған деректерге сүйенсек бақылау топтағы жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты қеңірдек-үяшық шайындысындағы
хемилюминесценттік қасиеті «сезімтал» жэне «өте сезімтал» тобында жоғары болды. Радиацияға сезімталдығына байланысты жануарларды гаммамен жіті сэулелегенде, олардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы хемилюминесценттік қасиеті эр түрлі деңгейде өзгерді. «Төзімді» топта радиациямен сэулеленудың жетінші тэулігінде өз бетінше элсіз шашыратудың өсуі бақылау тобына қарағанда 39,2% қүраса, «сезімтал» жэне «өте сезімтал» топтарында б=л көрсеткіштің жоғарылауы сэйкес бақылау топтарымен салыстырғанда 2 (200%) жэне 3,2 (321%) еседен артық жоғарылады(1-кесте).
1-кесте - Радиациямен жіті сәулелену кезіндегі қеңірдек-үяшық шайынды - сындағы хемилюминесценттік қасиетінің радиацияға сезімталдығына байланысты өзгерістері
|
Хемилюминесцентті көрсеткіштер |
Топтар |
|||
|
төзімді |
сезімтал |
өте сезімтал |
||
|
Өз бетінше ХЛ (кв/сек) |
1 2 |
2,8 ± 0,18 3.9 ± 0,54* |
3,9 ± 0,54Д 7,8 ± 0,44*Д |
5,2 ± 0,26Д 16,7± 1,0*Д |
|
Әсерленген ХЛ (103кв) |
1 2 |
27,8 ± 0,48 43 ± 0,82* |
39.5 ± 0,82Д 98,2 ± 2,1*Д |
53 ± 1,1Д 148,6 ± 3,9*Д |
|
АТРТЖ ( кв /сек) |
1 2 |
92,6 ± 1,6 143 ± 2,7* |
131,6 ± 2,7 Д 327,3 ± 5,6*Д |
176,6 ± 4,8Д 495,3± 10,4*Д |
|
ХЛТК (шб) |
1 2 |
1,0 ± 0,06 0,62 ± 0,03* |
0,70 ± 0,04Д 0,49± 0,02*Д |
0,52 ± 0,03Д 0,29 ± 0,01*Д |
|
Нүсқама: ХЛ- хемилюминесценция; АТРТЖ-асқын тотық радикалдарының түзілу жылдамдығы; ХЛТК- хемилюминесценттік төзімділік көрсеткіші; 1- бақылау топ; 2- Радиациямен жіті сәулеленген топ; *-р<0,05 сәйкес бақылау топпен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; Др <0,05 төзімді топпен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш; р<0,05 сезімтал топпен салыстырғандағы дәлдік көрсеткіш. |
||||
Радиациямен жіті сәулеленудің жетінші тәулігінде сутегі асқын тотығымен әсерленген ш=ғыла шашыратудың жалпы қосындысы «төзімді» топта бацылау топқа қарағанда 54,6 %-ға жоғарыласа, «сезімтал» топта сәйкес бацылау тобына қарағанда одан 2 еседен артық, ал «өте сезімтал» тобында б=л 2,8 есеге артуы байқалды. Кеңірдек-үяшық шайындысындағы асқын тотық радикалдарының түзілу жылдамдығының жоғарылауы бақылау топтарына қарағанда «төзімді» топта 54,4% қүраса, «сезімтал» және «өте сезімтал» топтарында оның мәндері сәйкес бақылау тобының 248,7%-ын және 280,9%-ын қүрады. Радиациямен жіті сәулеленген жануарлар қеңірдек-үяшық шайындысындағы хемилюминесценттік төзімділік көрсеткіші бақылау топқа қарағанда «төзімді» топта 38%-ға, «сезімтал» топта 51 %-ға, «өте сезімтал» топта 71%-ға төмендеді.
Радиациямен жіті сәулелену кезінде тәжірибенің жетінші тәулігінде ең үлкен қүрылымдық, функциялық және биохимиялық өзгерістер орын алды [1,3]. Осыған байланысты қеңірдек-үяшық шайындысындағы хемилюминесценттік уыттылық көрсеткіші «төзімді» тобында 62%-ға өссе, «сезімтал» топта екі есе, ал «өте сезімтал» тобында үш еседен артық (335,4%) жоғарылады. Сонымен, қеңірдек-үяшық шайындысындағы хемилюминесценттік көрсеткішінің жағдайы организмнің радиацияға сезімталдығына байланысты. Қеңірдек-үяшықтың хемилюминесценттік параметрлері «сезімтал» топта жоғары, ал «өте сезімтал» топта өсу дәрежесі дәреметті болды. Радиациямен жіті сәулеленумен зардап шегетін жануарлардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы еркін радикалды үрдістердің белсенділіктері әр түрлі деңгейде өсті, «сезімтал» топта бір жарым есе қүраса, «өте сезімтал» топта екі еседен артық болды.
Хемилюминесценттік әдіспен алынған зерттеу нәтижелері радиациямен жіті сәулеленген жануарлардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы липидтердің асқын тотығуының қүрамын, мөлшерін биохимиялық әдіспен анықтағанда толық дәлелін тапты. Қеңірдек-үяшық шайындысындағы диенді қоспалардың және малонды диальдегидтің деңгейлері бацылау топта радиацияға сезімталдығына байланысты өзгеріске үшырады. Диенді қоспалардың мөлшері «төзімді» бақылау тобында 0,39 ± 0,08 отб/мл тең болса, «сезімтал» топта б=л көрсеткіш «төзімді» тобына қарағанда 41%-ға көбейді, ал «өте сезімтал» тобында липидтердің асқын тотығуы алмасу өнімдерінің б=л көрсеткіші «төзімді» топқа қарағанда екі еседен артық (220,5%) жоғары, ал «сезімтал» топтың көрсеткішінен 56,3%-ға жоғары болды (2-кесте). Липидтердің асқын тотығуының соңғы өнімдерінің бірі - малонды диальдегид мөлшері қеңірдек-үяшық шайындысындағы 0,58 ± 0,12 ммоль/мл тең болса, «сезімтал» топта «төзімді» топқа қарағанда 39,6% жоғары болды. Б=л көрсеткіштің жоғарылауы «өте сезімтал» топта «төзімді» топқа қарағанда 18,9% артық , ал «сезімтал» топтан 58%-ға жоғары болды.
Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер бақылау топтарындағы жануарлардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы липидтердің асқын тотығуының өнімдері жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты өзгеретінін көрсетті. Жануарлардың радиациямен жіті сәулеленуден кейінгі жетінші тәулігінде қеңірдек-үяшық шайындысындағы липидтердің асқын тотығуы өнімдерінің ауытқулары жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты өзгерді. Радиациямен жіті сәулеленумен зардап шегетін «төзімді» топтағы жануарлардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы диенді қоспалардың өсуі 17,9% қүраса, «сезімтал» тобында б=л өнімнің жоғарылауы 2,5 еседен артық (252,7%) болды, «өте сезімтал» тобында диенді қоспалардың жоғарылауы 341% қүрады.
2 кесте - Радиациямен жіті сәулелену кезіндегі қеңірдек-үяшық шайындысындағы липидтердің асқын тотығуы өнімдерінің радиацияға сезімталдығына байланысты өзгеруі.
|
Көрсеткіштер |
Топтар |
|||
|
төзімді |
сезімтал |
өте сезімтал |
||
|
Диенді қоспалар (отб/г) |
1 2 |
0,39 ± 0,08 0,46 ± 0,05* |
0,55 ± 0,06Д 1,39 ± 0,09*Д |
0,86±0,09Д 3,8±0,19Д |
|
Малонды диальдегид (ммоль/г) |
1 2 |
0,58 ± 0,12 0,76 ± 0,05* |
0,81 ± 0,18 Д 1,42 ± 0,09* Д |
1,27 ± 0,36Д 2,5 ±0, 16*Д |
|
Нүсқама: 1- бацылау топ; 2- Радиациямен жіті сэулеленген топ; * - р<0,05 сэйкес бацылау тобымен салыстырғандағы дэлдік көрсеткіш; Д - р <0,05 төзімді тобымен салыстырғандағы дэлдік көрсеткіш; - р<0,05 сезімтал тобымен салыстырғандағы дэлдік көрсеткіш; |
||||
Қеңірдек-үяшық шайындысындағы малонды диальдегид мөлшері радиациямен жіті сәулеленген «төзімді» топтағы жануарларда бақылау тобына қарағанда 31%-ға артық болса, «сезімтал» топта б=л көрсеткіштің жоғарылауы 75,3%-ға артты, ал «өте сезімтал» топта б=л көрсеткіш бақылау топқа қарағанда 96,8 %-ға артық жоғарылады. Сонымен, радиациямен жіті сәулеленумен зардап шегетін жануарлардың қеңірдек-үяшық шайындысындағы диенді қоспалар жэне малонды диальдегидтің өзгеруі радиацияға сезімталдығына тікелей байланысты, ең үлкен ауытқулар «өте сезімтал» топта орын алды
ӘДЕБИЕТТЕР
- Орманов Т.Н., Орманов Н.Ж., Примкулова Г.Ш., Тургунбаев С.И. Изменение состояние свободно - радикального окисления липидов в селезенке при радиационном поражении //Вестник ЮКГМА- Шымкент, 2005-№4 (22).-С.115-117.
- Садырханова ¥.Ж. Радиацияға сезімталдығына байланысты гамма сэулесімен жіті сэулеленген жануарлар қанының еркін радикал тотығу жағдайы // Ғылым мен білім, Семей , 2010. № 2 (81), -Б.159-163.
- Садырханова ¥.Ж., Адильбекова Д.А., Орманова Л.Н. Состояние хемилю-минесценции бронхоальвеолярного смыва при ү-облучении //«Биофизические стандарты и информационные технологии в медицине», Одесса, 2010. -С.17-19.
- Орманов Н.Ж., Адильбекова Д.А., Жумабаев У .А. Использование свойства хемилю-минесцентности сыворотки (плазмы) крови для диагностики хронической интоксикации соединениями фосфора// Метод. реком.-Шымкент.-1993.-С.10.
- Гаврилов В.В., Мишкорудная М.И. Спектрофотометрическое определение содержания гидроперекисей липидов в плазме крови // Лабораторное дело.- 1983.-№3.-С.33-36.
- Мирончук В.В. Авт. свид. №1084681 А. Способ определения содержания гидроперекисей липидов в биологических тканях. - Бюлл. 13.04.84. Белорусский НИИ кардиологии.
- Андреева Л.И., Кожемякин Л.А., Кишкун А.А. Модификация метода определения перекисей липидов в в тесте с тиобарбитуратовой кислотой // Лабораторное дело.- 1988.-№11.-С.41-43.
- Арутюнян А.В., Дубинина Е.Е., Зыбина Н.А. Методы оценки свободнорадикального окисления и антиоксидантной системы организма //Спб.: ИКФ-Фолиант; 2000.-С.104.