Сәулелі аурудың негізгі патогенетикалық жолдарының бірі - липидтердің еркін радикалды тотығу үрдісінің үдеуі [1,2,3]. Заттек алмасуының тотығу көрсеткіштері организмнің радиацияға төзімділігінің биохимиялық негізі болып келеді [1]. Тәжірибелік жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты қанның липидтерді асқын тотығу үрдісі әлі зертелмеген
Зерттеу мақсаты. Тәжірибелік тиілмеген жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты қанда липидтерді асқын тотығу көрсеткіштерін анықтау.
Қолданган эдістер. Егеуқүйрықтардың радицияға сезімталдығын анықтау үшін хемилюминесценттік әдіс қолданылды. Тәжірибеге 100 тиілмеген ақ егеуқүйрық пайдаланылды. Қанның ерітіндісінің болмыстық жэне радиация эсер еткеннен кейінгі сынамаларының хемилюминесцентік қасиеттері ХЛМЦ-01 аспабында анықталды [4]. Организмнің радиацияға даралық сезімталдығы хемилюминесценттік төзімділік көрсеткішінің (ХЛТК) есептеу өрнегі арқылы анықталды:
ХЛ~, ИХЛ АТРТЖ,
UD 1 I1 I1
ХЛТК = ХЛ ө2 ^ХЛ2 АТРТЖ2
3 мүндағы: ХЛөзб - өз бетінше хемилюминесценция;
ИХЛ - иницирленген хемилюминесценция;
АТРТЖ - асқын тотық радикалдарының түзілуі жылдамдығы;
- болмыстық көрсеткіш;
- радиациямен эсерленген көрсеткіштер;
ХЛТК деңгейі бойынша тэжірибеге алынған егеуқүйрықтар үш топқа бөлінді: ХЛТК мэні =1,00±0,7 шартты белгіден жоғарылаған деңгейде жануарлар: 1-ші топ радиацияға «төзімді» деп алынды, олардың ауытқулары 0,7 шб-ден 1,1 шб-ге дейін орын алды. 2-ші топ - ХЛТК мэні ал 0,7-0,5 шартты белгі аралығындағы жануарлар радиацияға «сезімтал» тобына жатқызылды. 3-ші топ - ХЛТК шб мэні 0,5 шартты белгіден төмендеген жағдайда радиацияға «өте сезімтал» деп есептелді.
Радиацияға тэуелді липидтердің асқын тотығының өнімідері- диенді қоспаның [ДҚ,5,6], липидтердің гидро асқын тотығының [ЛГАТ,7] жэне тиобарбитутат қышқылымен эрекеттесетін [ТБҚ-ӘӨ,5,8] мөлшерін жануарлардың қанын гамма сэулесімен ынталандырғаннан кейін спектрофотометриялық эдіспен зертелді. Тэжрибелі егеуқүйрықтардың қүйрықты кек тамырынган 0,5мл қан алып, оны гепарин немесе натрии цитратымен араластырып, 1500 ай/мин. 15 минет бойы центрифугалап эритроциттерді беліп алып, оларды үш рет физиологиялық ерітіндімен шайып, үш рет 1500ай/мин. 15 минут бойы центрифугалап, 0,2мл таза эритроцитты массаны фосфатты буфермен 1.3 қатнасында сүйылтып, сынаманы тең беліп, оның бір белігін 1 грей гамма сэулесімен 15мин. сэулелендіріп, сынамаларда диенді қоспалардың денгейін анықтадық.Диенді қоспаның мелшерін оптикалық тығыздық бірлігінде(ОТБ) мл эритроциттке есептелінді. Организмнің радиацияға даралық сезімталдығының тезімділік керсеткішінің (ТК) есептеу ернегі арқылы анықталды:
ДКС
дк
ТК P
мүндағы: ДКс- спонтанды диенді қоспа,
ДКр- радиациямен ынталандырған диенді қоспа,
ТК деңгейі бойынша тэжірибеге алынған егеуқүйрықтар үш топқа белінді: ТК мэні =0,95±0,5 шартты белгіге тең деңгейде жануарлар: 1-ші топ радиацияға «тезімді» деп алынды, олардың ауытқулары 0,7 шб-ден 1,1 шб-ге дейін орын алды. 2-ші топ - ТК мэні ал 0,7-0,5 шартты белгі аралығындағы жануарлар радиацияға «сезімтал» тобына жатқызылды. 3-ші топ - ТК шб мэні 0,5 шартты белгіден темендеген жағдайда радиацияға «ете сезімтал» деп есептелді.
Зертеу нэтижесі: Липидтердің асқын тотығының енімдерінің қан эритроциттеріндегі мелшерлері тэжрибелі жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты болмыстық жэне гамма сэулесі эсер еткеннен кейін эртүрлі деңгейде езгереді(кесте). «Тезімді» топта диенді қоспалардың болмыстық керсеткіші жалпы топқа қарағанда 8,5%-ға кемісе, «сезімтал» топта 14,2%-ға ғана есті, «ете сезімтал» топта 1,30 есеге жуық жоғары болды Гамма сэулелену эсер еткеннен соң жалпы топта болмыстық керсеткішімен салыстырғанда 24,6%-ға, «тезімді» топта езгеріссіз болса, «сезімтал», «ете сезімтал» топтарда 66,4%-ға, 102%- ға сэйкес жоғарылады. Липидтердің гидроасқын тотығының болмыстық керсеткіші «тезімді» топта жалпы топқа қарағанда 15,4%-ға азайса, «сезімтал» топта 13,8%-ға есті, «ете сезімтал» топта 1,86 еседей жоғары болды. Гамма сэулелену эсер еткеннен соң жалпы топта жэне «тезімді» топта болмыстық керсеткішімен салыстырғанда езгермеді, «сезімтал», «ете сезімтал» топтарда 14,8%-ға жэне 31,4%-ға сэйкес жоғарылады.
Осындай өзгерістер соңгы өнімдерінің бірі тиобарбитурат қышқылымен әрекеттесетін өнімдерді анықтағанда да орын алды. Радиацияға «төзімді» топта болмыстық көрсеткіші жалпы топқа қараганда 14,9%-га кемісе, «сезімтал» топта 16,6%-га гана өсті, «өте сезімтал» топта 1,8 есеге жуық жогары болды (5-кесте). Гамма сәулелену эсер еткеннен соң жалпы топта 16,5%-га, «төзімді» топта болмыстық көрсеткішімен салыстырғанда өзгермеді, «сезімтал», «өте сезімтал» топтарда 15%-га, 27,9%-га сэйкес жогарылады. Организмнің радиацияға даралық сезімталдығының төзімділік көрсеткішінің (TK) деңгейі «төзімді» топта жалпы топқа қарағанда 12,5%-га көбейсе, «сезімтал», «өте сезімтал» топтарда 40%-ға жэне 51%-га сэйкес төмендейді.
1 кесте - Жануарлардың қан эритроциттеріндегі липидтердің асқын тотық өнімдерінің гамма сэулеленуге сезімталдығына байланысты жагдайы.
|
Көрсеткіштер |
Топтар |
||||
|
жалпы n-100 |
төзімді (n=69) |
Сезімтал (n=21) |
өте сезімтал (n=10) |
||
|
ДҚ (отб/106 жасуша) |
1 2 |
15,4 ±0,22 19,2±0,70 |
14,1±0,18* 13,1±0,60 |
17,6±0,26* 29,3±1,10** |
20,1±0,36* 40,6±1,70** |
|
ЛГАТ (отб/106 жасуша) |
1 2 |
6,5±0,22 6,9±0,37 |
5,5±0,22 5,2±0,21 |
7,4±0,30* 8,5±0,40** |
12,1±0,59* 15,9±0,77** |
|
ТБК-ӘӨ (мкмоль/мг) |
1 2 |
5,4±0,21 6,1±0,33 |
4,6±0,12 4,9±0,20 |
6,3±0,18* 7,2±0,27** |
9,7±0,36* 12,3±0,60** |
|
Радиацияга төзімділік көрсеткіші( шб) |
0,96±0,06 |
1,08±0,06 |
0,60±0,05 |
0,49±0,33 |
|
* р<0,05- жалпы топпен салыстыргандагы нақты көрсеткіш;
ДҚ - диенді қоспалар; ЛГАТ - липидтердің гидроасқын тотығы;ТБК-ӘӨ- тиобарбитурат қышқылымен- эрекеттесетін өнім; 1-болмыстық қөрсеткіш;
2- гамма сэулелену эсер еткеннен кейінгі көрсеткіш;
Сонымен, жануарлардың радиацияға сезімталдығына байланысты қан эритроциттеріндегі липидтердің асқын тотығының өнімдері көбейді жэне олардың ең көп жогарылауы «өте сезімтал» топта байқалды.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Орманов Т.Н., Орманов Н.Ж., Примкулова Г.Ш., Тургунбаев С.И. Изменение состояние свободно - радикального окисления липидов в селезенке при радиационном поражении // Вестник ЮжноКазахстанской медицинской академии - Шымкент, 2005-№4 (22) - С.115-117.
- Садырханова ¥.Ж., Адильбекова Д.А., Орманова Л.Н. Состояние хемилюминесценции бронхоальвеолярного смыва при ү-облучении //«Биофизические стандарты и информационные технологии в медицине», Одесса, 2010. -С.17-19.
- Садырханова ¥.Ж. Радиацияга сезімталдыгына байланысты гамма сэулесімен жіті сэулеленген жануарлар қанының еркін радикал тотыгу жагдайы // Гылым мен білім, Семей, 2010 № 2 (81) - Б.159-163.
- Орманов Н.Ж., Әділбекова Д.А., Жумабаев У.А., Использования хемилюминесцентного свойства сыворотки (плазмы) крови для диагностики хронической интоксикации соединениями фосфора// Методическая рекомендация. -Шымкент,1993.-16с.
- Арутюнян А.В., Дубинина Е.Е., Зыбина Н.А. Методы оценки свободнорадикального окисления и антиоксидантной системы организма //Спб.: ИКФ-Фолиант; 2000 - С.104.
- Гаврилов В.В., Мишкорудная М.И. Спектрофотометрическое определение содержания гидроперекисей липидов в плазме крови // Лабораторное дело.- 1983 - №3 - С.33-36.
- А.С. №1084681. Беларусский НИИ кардиологии. Способ определения содержания гидроперекисей липидов в биологических тканях // Мирончук В.В., опубл. 13.04.84. Бюлл. №14 - 3с: ил.
- Андреева Л.И., Кожемякин Л. А., Кишкун А. А. Модификация метода определения перекисей липидов в в тесте с тиобарбитуратовой кислотой // Лабораторное дело - 1988 - №11 - С.41-43.