Есірткі бағзы замандардан қолданылып келе жатқан дерт екені тарихтан белгілі. Біздің заманымызға дейінгі 2700 жылдары Қытайда анаша пайдаланылды деген дерек бар. Көкнәрді Египетте емдік және діни ғүрыптарда пайдаланғаны туралы грек тарихшысы Геродоттың да еңбектерінен кездестіруге болады. Ең алғаш рет есірткінің зиянын шығыс гүламасы Ибн Сина жазып көрсеткен. Көкнәрдің таралуы XIX ғасырда кеңінен етек алды. Ол үшін Англия мен Қытай арасында соғыс та болды. XX ғасырдың ортасында дамыған батыс елдерінде нашақорлық пен есірткі айналымы қауіпті жағдайға жетті. Б?л жағынан АҚШ бірінші орынға ие болды. Есірткіге қарсы күрес XX ғасырдың басында халықаралық сипат алып, арнайы қүжаттармен бекітілді. 1946 жылдан бақылау Біріккен Ұлттар Ұйымының қүзырына көшті. Нашақорлыққа көбінесе жасөспірімдер шалдығады, алайда осы кезенде ересектер арасында да ескірткіге әуестенетіндер көбейіп келеді. Нашақорлардын саны 2000 жылы 1999 жылмен салыстырғанда 98% өскен. Сондықтан әңгімеміз тек жасөспірімдср арасындағы нашақорлыққа салынудың себептері неде? Жастардың арасында есірткіге әуестік көп ретте білместіктен басталады. Жасөспірімдер қоршаған ортасының кері әсеріне иланғыш келеді. Олар жас болғандықтан қоршаған ортаның әр сипатты әрекетіне адам ойына келмейтін жауап кайтарады. Өз іс-әрекетінің салдарын дүрыс болжамау, жеңілтектік, жан-дүние, мінез-қүлық пен дүниетанымның толық калыптаспағандығы, иланғыштық, кері әсерге еліктеушілік алғаш рет спирт ішімдіктері мен есірткінің дәмін көруді тудыратын себептер. Жасөспірімдер өздерінің ержүректігін, дербестігін танытуға болатын топтар мен үйымдарға бірігеді.
М?ндай топтар үй жақта, би алаңдарында, мектепте де үйымдасады жэне топ ішінде алғашқы "тексерістер" болып өтеді. Топтық психология, еліктеушілік, ермелік топ ішінде біреуі есірткі немесе шарап дэмін татқан болса, уақыт өткен соң топтың барлық мүшелері есірткі мен алкогольге эуестенуге соқтырады. Бүзацылар арасына түсудің де себептері көп. Б?л отбасындағы кикілжің де, ата-аналардың, мүғалімдердің бала бос уақытын калай өткізетініне назар аудармауы да, тіпті баланың қолында артық ақшаның жүруі де болуы мүмкін. Кеш болысымен жиналатын жасөспірімдер музыка тыңдап, бейне таспаларын көріп немесе көше кезіп уақыт өткізеді. Ал б?л болса адамның ішін пыстырады. Қазір спорт, музыка, өнер мектептерінде оқу қымбат, барлық ата-ананың қаржысы жете бермейді. Сөйгіп күндердің күнінде топқа бүрын есірткінің дэмін татқан "білгіш" қосылады. Бір ерекшелігі нашақорлар басқаларды есірткіге эуестендіру эрекетін эдейі жасайды. Өйткені нашақор еңбек етуге дэрмені жоқ адам, ол есірткі сатып алуға қажетті ақша іздейді де жүреді. Нашацор қаражатты үрлықпен табудан басқа амалын білмейді, ал үрлык эрдайым жазасыз болмайды. Сондықтан нашақор ата-анасы ауқатты жасөспірімдерді есірткіге эуестендіруге, соның арқасында өзінің "қамын" ойлауды мацсат етеді. Нашацордың жасөспірімдер тобына қосылуының себебі де сол.
Ол алдымен наша шегуді немесе ес ауыстыратын дәрі ішуді үсынады. Еліктегіш жастар дәм тата бастайды. Олардың бірі қызық көруді каласа, екіншісі баскалардан калмауды, тағы бірі өзін ересек көрсетуге тырысуды, ендігі біреуі бар қиындықтан кашып, ләззат аламын дейді. Бара-бара жасөспірім нашакорга, есірткінің күлына айналады(1). Есірткінің ерекшелігі сол, адам оган бір-ак рет дәмін татқаннан кейін әуес болып калады. Міне, адамдардың нашакор болуы себептерінің бірі сонда жатыр. Танысы, бір рет дәмін татсаң немесе иіскесең, шексең нашакор болмайсың, қиындықтардың барлығын үмытасың, ләззат аласың, жаның тыныштык табады деген арбау сөздерімен нашақорлық жолына тартады. Ал әлеуметтік қиындықтардан, отбасындагы үрыс-керістен, жүмыссыздыктан немесе қызметіндегі жанжалдан шаршаған азамат қиындықтан аз уақытқа болса да "кашып кетуді" ойлап, есірткінің дәмін татады да, нашакор санатына косылганын білмей калады(2).
Нашакордың, мейлі ол тек марихуана шеккеннің өзінде жасы үзавда созылмайды. Марихуана шегетіндердің ең алдымен өкпесі кабынады, бронхит, одан әрі өкпе рагі дамиды да адам өлімге дайындалады. Соңгы кезде галымдар марихуананың бауыр мен жүрекке де кері әсері бар екенін дәлелдеді. Ал осы есірткі түрінің миға кері әсерінің салдарынан адамның жаттауга кабілеті нашарлап, үмытшақ етеді. Марихуана шегушілердің баскалармен қарым-қатынас жасауга күлкы болмайды. Есірткінің опиат тобындағы түрлерін колдану нашакорлар арасындагы өлімнің және мүгедектің басты себебі болып табылады. Опиатты есірткілерді (морфин, героин, кодеин, метадон) жэне баскалары ең алдымен ине шаншу аркылы колданады. Сондыктан оларды колдану кезінде ең кауіпті аурулар — СПИД, сифилис жөне гепатит жүктыру мүмкіндігі күрт жогарылайды. Нашакорлардың көбісі осы үш аурумен ауырады. Гепатит, оган коса есірткі заттармен улану бауырдың дистрофиясына алып келеді де, адам мүгедек болып калады. Көкнэр шикізатын ацетон, бензол, толуол, уксус ангидриді секілді органикалык еріткіштермен өндейтіндіктен колданылатын есірткіде олардың 5% калады. Есірткі канда калады да, еріткіш заттар бауырды күйдіріп, сонда шөгеді. Эрине, нашакор есірткі колданып жүргенде оны байкамайды, ол есірткімен уланған кезінде ауыртпалыкты сезбейді. Нашакор өзінің мүгедектігін тек екі жағдайда байкайды: өзі іріңдеп, шіри бастағанында немесе нашақорлыктан емделіп, есі орнына келген кезде. Органикалык еріткіштер мен уксустік ангидридтен тек кана бауыр емес жүрек, ми, өкпе де зардап шегеді(3).
Адам нашакорлыкка кандай жолдармен келеді. Жасөспірімдер арасында нашакорлыкка салынуға бейім жагдайлар мынадай: - ата-ананың баласын тэрбиелеуге уақытынын болмауы, жасөспірімнің үйден тыс өмірін кадагаламауы; - отбасы мүшелерінің бірі арақ-шарап ішуі немесе есірткі колдануы; - экесі мен шешесінің жиі жанжалдасуы; -ата-ананың бірі бала тумай түрганда маскүнем немесе нашакор болуы; -отбасы мүшелерініц бір- біріне деген сүйіспеншіліктің болмауы, отбасындагы түсініспеушіліктің орын алуы;- мектепте мүгалімдердің нашакорлык мэселелеріне көңіл бөлмеуі, жасөспірімдер арасында түсіндіру жүмыстарын жүргізбеуі; - достарының арасында нашакорлардың бар болуы; -өзінен жасы үлкен достарынын жетегінде жүруі; -алкоголь мен есірткіге кол жеткізудін оңай болуы; -элеуметгік-экономикалык жағдайының төмендігі. Ал енді жастарды есірткіден калай коргап калуга болады? Қазіргі жастар тез өсіп, дене бітімі тез жетіледі. Алайда олардың сана-сезімі мен дүниетанымы элі де болса балалыктан асып кете алмайды. Біздің айналамызда еңгезердей балакайлар жиі кездеседі. 9-12 жасар балалар есірткіге сирек эуес болады. Олардың эуестендіру эдейі жасалган эрекет бол-маса, бүл жастагылар темекі шегуді де мэртебе санайды. Олардың кейбіреулері шарап та ішеді. Тогыз-он екі жасарлар үй жакта немесе мектепте арзан улы химикаттарды иіскеуі мүмкін. Сондыктан ата-ананың міндеті осы жастагы балага көбірек көңіл бөліп, темекі, спирттік ішімдік жэне есірткінің зияны туралы жиі айту. Мүндай эңгімелер іш пыстыр-майтын болганы абзал жэне де бостан бос миды ашытпай, жэй айтып кана коймай, мысал да келтіру кажет.
Аталмыш жастагы балалардың психикасы сезімтал болады, олар көргенін өмір баки үмытпайды. Осы жастарда баланызга аса көңіл аударыңыз, өйткені оның болашагы, оның болашакта дені сау азамат болып өсу мэселесі дэл сол кездері шешіледі. 13-15 жастагы жасөспірімдер есірткі туралы ересек замандастарынан естіп біледі. Олар нашакорлыкты ауыр, емделуі киын індет екенін түсінбейді. Анаша шегуді нашакорлыкка жаткызбайды, оган тэуелді емеспін, кез келген уакытта шегуді токтата аламын деп ойлайды. Бүларга барлык нашакор "жеңіл" есірткіден бастаганын, содан бірте-бірте нашақорга айналганын түсіндіру кажет. Кез келген есірткі адамның денсаулыгын, психикасын бүза-ды, адамды куатсыз, элсіз, жігерсіз ететіндігін жеткізу керек. Бүл жастарда жасөспірімдер өтпелі кезеңде болгандыктан олардың немен эуестенетіндігіне, достарының кім екендігіне, достарының арасында есірткі мен алкоголь колданатындардың бар-жоктыгына көңіл бөліп, мінез- күлкының өзгерістеріне назар аударган дүрыс. Енді 16-18 жасар жастардың арасында нашакорлык пен оның салдары туралы жаксы білетіндер көп. Жастардың арасында есірткіні жактаушылар, оган карсы түрушылар мен екі ойлылары бар. Сонымен коса есірткі мен алкогольге салынып кеткендер де кездеседі. Оларды калай аныктау керек? Жастардың тэлім-тэрбиесінде түрмеде отырган күрдастары мен таныстары үлкен эсер етеді. Ондай адамдар жастарды өз өмірінің "романтикасын" айтып кызыктырады, үрлыкка, есірткіге баулиды. 16-18 жасарлармен эңгімелесу киын, олар сізді өмір агымынан калып койган "ежелгі санауы" өздерінің ержеткен ересек азамат екенін алга тартуы эбден мүмкін. Сондыктан олармен ересек азаматпен сөйлескендей эңгімелесу кажет. Эдейі коркыту, бос ойбай көмектеспейді, ал нашакорлык туралы тым аз білу тіпті арадагы түсіністікті жок етеді. Оларга накты мысал келтіріп, нашакорлык каупін жете түсіндірген жөн.
Әңгіме арқауында қылмыстық және әлеуметгік мәселелер жиі естілуі тиіс. Басты айтатыным, ата-ана өздеріңіз арац ішіп, темекі тартып, есірткі қолданып үрпағыңызға "өнеге" көрсетпеңіз. Әрбір бала ата-анасына үқсауға тырысады, б?л әсіресе 14 жасқа дейінгі кезеңде айқын көрінеді. Жас балалар арақ-шарап ішу, темекі тарту және есірткі қолдану оларды ересек етеді деген ойда жүреді, оларға арақ ішу мен темекі тарту баланы ересек етпейтіндігін түсіндіріп отыру артық болмайды. Сонымен бірге есірткі колдану, оны сақтау немесе сату заңмен қудаланатынын жиі есіне салып отыру керектігін де естеріңізге сала кетейік. Жасөспіріммен алкоголь, темекі, есірткі және барлық тәрбиелік мәні бар әңгімені тиімді уақытта бастаған д?рыс. Оның барлық назары тек сізде болуы кажет, сонда ғана арада түсіністік болады. Жасөспірімнің есірткіге әуестенгенін анықтау киын емес. Ең алдымен жасөспірімнің мінез-қүлқы өзгеріске үшырайды. Ол ашушаң бола бастайды. Кез келген нәрсе қанын қайнатып, жүйкесін тоздыратынды шығарады. Жасөспірім айналасындағылардың барлығын жау санап, айбат көрсетуді, аты-жөні жоқ қаһар шашуды әдетке айналдырады. Сабақтан қалуды жиілетеді, пәндерден алатын бағалары төмендейді, білімі тайызданады. Үйге кеш оралып, түс ауғанша үйықтауды көбейтеді. Көшеден келісімен екі-үш күн тамақ ішпеген адамдай суыған асты қомағайлықпен жей бастайды. Ал кей кезде тіпті тамацқа қарағысы да келмейді. Мүндай мінезді көбінесе наша шегетіндерден байқауға болады. Егер шегіп келген болса, онын киімі темекіден басқа, ерекше түтін иісін шығарады.Көздері қанталап, бүлыңғыр тартып түрады, қайта-қайта сүрауы да мүмкін. Жауабын үзац ойланып, сөйлесем біліп қояды деген оймен қорқынышқа бой үсынады.
Шеккенімді біліп қояды деп, ол оңаша қалуға тырысып бағады. Қасынан кетпей қойсаңыз өзін қоярға жер таппай тыпыршиды, тіпті ашулана бастайды. Егер наша іспеттес есірткі шегетіні үзаққа созылған болса, жасөспірімдердің бет-әлпеті де өзгеріске үшырай бастайды. Есірткіні ине арқылы қабылдайтын нашацорларды да тануға болады. Олар ауа райы мен жағдайға байланыссыз әрдайым ?зын жеңді киім киеді. М?ны олар ине шаншылған мүшелерін көрсетпеу мақсатымен істейді. Киімі мен пошымына немкүрайды қарайды. Шаштары өсіп, түсін жоғалтады, тістері сарғайып, қажетті минералдар жетіспегендіктен үнталып кетеді. Әңгімесі мағынасыз, мәнсіз. Көз қарашықтары шамадан тыс кеңейіп немесе жіңішкеріп кетеді. Аузынан арақтың иісі шықпаса да мас адамға үқсап теңселеді. Бір нүктеге қарап үзақ түрып қалады, немесе жатып алады. Есірткі жоқ бола қалса тез ашуланғыш болады. Жаз болса да түмау тиген адамдай м?рнын тарта береді, көзі жасаурап жүреді. Еңсесі түсіп, екі иығы түсіп, мойынын ішке тартып, бүкірейіп жүре бастайды. Үйыктап жатқанда денесін қарасаңыз ине шаншылған іздерді оңай табасыз. Қаржы сүрауы да орын алады. Өмірге деген қызығушылығы да жоғалады. Есірткіге қол жеткізе алмаған кездері суық терге батып, аяқ-қолы дірілдеп, бүратылып қалады. Оған қоса іші өтеді, тамақ ішсе де лоқсып, қүсқысы келеді. Міне осындай белгілерді байқасаңыз сіз нашақорға кездескен болуыңыз әбден мүмкін. Мүндай жағдайда ең бастысы саспай, салмақгылықты жоғалтпау керек. Сіз тез арада дәрігер -наркологпен акылдасыңыз. Алғашқы кездесу тек сіз бен дәрігер арасында өткені жөн. Дәрігерге қандай себептермен келгеніңізді түсіндіресіз. Тек мәселенің мәні ашылғаннан кейін барып балаңызды дәрігерге алып келесіз.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Демина М.В. О патоморфозе опийной наркомании. Материалы XIII съезда психиатров России (10— 13.10.2000). М 2000; 238.
- Линденбаум А.В. Острые психотические расстройства при лечении опиатного абстинентного синдрома. Материалы XIII съезда психиатров России (10—13.10.2000). М 2000; 251.
- Пятницкая И.Н. Наркомании: Руководство для врачей. М: Медицина 1994.