Соңғы жылдары өндіріс орындарында еңбек ететін жүмысшылар арасында созылмалы бейспецификалық өкпе ауруларына шалдыққандар саны үлғаю үстінде. Созылмалы бейспецификалық өкпе ауруларының таралу деңгейі мен қүрамы өндірістің ерекшеліктеріне тікелей байланыста қалыптасады. Өндіріс арасындағы созылмалы бейспецификалық өкпе ауруларының арасында созылмалы бронхиттің нозологиялық түрлері бірінші рангалық орында т?р (1,2). Созылмалы бронхиттер міндетті түрде бронхының обструктивтік өзгеріске үшырауына және ауыр демалыс жеткіліксіздігіне алып келеді. Сондықтан өндірістік қатерлі себептері бар түлғалардың бронх-өкпе аппаратында қалыптасатын бастапқы клиникалық өзгерістерді, бронхтың өтімділігін, қызметтік жағдайын арнайы тестерді қолдана отырып анықтау адекватты профилактикалық шараларды жасауды және дер кезінде сауықтыруды қамтамасыз етеді.
Әдістеме. Жоғары тыныс алу жүйесіне зиянды эсер ететін өндірістік себептердің қатарына м?най өңдеу зауытының қоршаған еңбек ету ортасында кездесетін күкірт диоксиді, бензин буы, шектеулі, шексіз жэне хош иісті көмірсулары да жататындығы айқын. Олар жүмысшылардың тыныс алуы барысында жоғары тыныс алу жолдары арқылы бронх пен өкпе енеді жэне бүкіл организмге таралады. Алайда осы химиялық заттардың тыныс алу жолдарына жэне бронх-өкпе жүйесіне тигізетін зияндылығы туралы деректер ғылыми мақалалар мен эдебиеттерде кездесе қоймады. Осы жүйенің қызметтік жағдайын зерттеуді мақсат ете отырып, тыныс алу жолдарында қалыптасатын бастапқы қызметтік өзгерістерді анықтауға баса көңіл бөлдік. Жеке авторлардың көзқарасына қарағанда, тыныс алу жолындағы бастапқы өзгерістерді анықтауға барынша дем шығару қисығын сараптаудың маңызы өте үлкен (3,4). Осындай сараптау зиянды себептердің эсерінен бронхтың дисталды бөлігінде қалыптасатын өзгерістерді есепке алуға жағдай туғызады. Әдепкіде обструктивті бронхит осы жүйенің дисталды бөлігіндегі өзгерістерден бастау алады. Біз (ӨӨК) өкпенің өмірлік көлемінің 50 жэне 75% деңгейінде дем шығарудың максималды жылдамдығын (ДШМЖ) анықтадық.
Сонымен қатар 1 секундтағы барынша дем шығару көлемінің (БДШК) өкпенің өмірлік көлеміне қатынасы да (Тиффно индексі) есепке алынды. «Пулма-01» микропроцессорлық спирометрді қолданып м?най өңдеу зауытының негізгі кэсіптегі, организміне өндірістік зиянды себептер эсер ететін жүмысшылардың жоғарыда аталған жоғары тыныс шығару қызметі көрсеткіштерін анықтадық. Дем шығару пневмотахометриясы (ДШП) мен өкпенің максималды желдену (ӨМЖ) көрсеткіштері есепке алынды. Бақылау тобын қүраған 170 жүмысшылар мүнай өңдеу зауытының зиянды себептері эсер етпейтін түлғалардан түзілді. Алынған деректер болуы тиіс шамаларға пайыздық қатынаста есептелді. Олар 1986 жылы Советтер Одағы денсаулық сақтау Министрлігі бекіткен Бүкілодақтық пульмонология ғылыми зерттеу институты жасаған «Негізгі спирографиялық формулалар мен кестелерді қолдану ережелері» атты эдістемелік нүсқаулардың көмегімен бағаланды. Нэтижелер автоматты басқару жүйесінде есептелді (1 кесте).
кесте - М?най өңдеу зауытының зиянды кэсіптерінде еңбек ететін жүмысшылар мен бақылау тобы жүмысшыларының сыртқы тыныс алу қызметі көрсеткіштерін салыстыру қорытындылары (болуы тиіс шамаларға % есептегенде)
|
Көрсеткіштер қатары |
М?най өңдеу зауыты зиянды кэсіптеріндегі жүмысшылар n-503 адам |
Бақылау тобындағы жүмысшылар n-170 адам |
P-айырмашылық нақтылығы |
|
Өкпенің өмірлік көлемі (ӨӨК) |
106,3±0,43 |
106,8±0,97 |
- |
|
Тиффно индексі (ТИ) |
77,9±0,25 |
81,2±0,58 |
<0,001 |
|
ДШП дем шығару |
87,6±0,42 |
88,1±0,97 |
- |
|
ДШМЖ |
87,2±0,64 |
94,2±1,38 |
<0,001 |
|
ДШМЖ 25-75 |
82,5±0,83 |
94,3±2,24 |
<0,001 |
|
ДШМЖ 50 |
84,6±0,81 |
94,0±2,04 |
<0,001 |
|
ДШМЖ 75 |
67,9±1,03 |
83,4±3,11 |
<0,001 |
|
ӨМЖ |
94,2±0,42 |
95,4±0,98 |
- |
1 кестедегі деректерде келтірілгендей, мүнай өндірістіндегі зиянды кэсіптерде еңбек ететін жүмысшылардың бронхларының барлық деңгейіндегі өткізгіштігін сипаттайтын көрсеткіштері бақылау тобындағы жүмысшылар көрсеткіштерінен нақты айырмашылығы бар екендігі байқалады. Өкпенің өмірлік көлемі (ӨӨК) мен дем шығару пневмотахометриясы (ДТТТП дем шығару) көрсеткіштері екі топта да бірдей болып шықты. Темекі тартатын түлғаларда да бронхтың дисталдық бөлігі зақымданатындығы белгілі. Осыған байланысты екі топтағы темекі тартпайтын түлғалардың сыртқы дем алу қызметі көрсеткіштері зерттелді (5).
кесте - Темекі тартпайтын мүнай өңдеу зауыты негізгі кәсібіндегі жүмысшылар мен бақылау тобы жүмысшыларының сыртқы тыныс алу қызметі көрсеткіштері (болуы тиіс шамаға % қатынас бойынша)
|
Көрсеткіштер қатары |
Мүнай өңдеу зауыты зиянды кәсіптеріндегі жүмысшылар n-69 адам |
Бақылау тобындағы жүмысшылар n-42 адам |
P-айырмашылық нақтылығы |
|
Өкпенің өмірлік көлемі (ӨӨК) |
106,9±0,52 |
107,2±0,54 |
- |
|
Тиффно индексі (ТИ) |
79,3±0,27 |
83,9±0,62 |
<0,001 |
|
ДШП дем шығару |
89,7±0,46 |
89,9±0,67 |
- |
|
ДШМЖ |
88,1±0,68 |
95,4±1,41 |
<0,001 |
|
ДШМЖ 25-75 |
83,6±0,88 |
95,8±2,29 |
<0,001 |
|
ДШМЖ 50 |
85,3±0,84 |
95,2±2,16 |
<0,001 |
|
ДШМЖ 75 |
68,1±1,09 |
84,5±3,17 |
<0,001 |
|
ӨМЖ |
95,4±0,48 |
95,6±0,99 |
- |
2 кестегегі ғылыми нәтижелер, мүнай өңдеу зауытында еңбек ететін және темекі тартпайтын жүмысшылардың бронхсының дисталдық бөлігіндегі ауаның өтімділігі осы зауыттың зиянсыз өндірісіндегі еңбек ететін және темекі тартпайтын жүмысшыларының көрсеткішінен нақты нашар екендігін көрсетеді. Осыдан мүнай өндірісінің себептері бронх-өкпе жүйесіне айтарлықтай зиянды әсерін тигізетіндігін көрсетеді деп түжырым жасауға болады.
Ал, мүнай өңдеу зауыты жүмысшыларының арасында көбінесе майда бронхлары зақымданады (3 кесте). Олай дейтін себебіміз, сыртқы тыныс алу көрсеткіштері еңбек өтілінің артуына қарай терең өзгеріске үшырайды. Осы жағдайда, дем шығарудың максималды жылдамдығының (ДШМЖ 75) нашарлауы әсіресе еңбек өтілі 10 жылдан асқанда айқын байқалады. ДШМЖ 25-75 және ТИ көрсетіштерінің төмендеуі бірінші кезекте ДШМЖ 75 көрсеткішінің төмендеуімен тікелей байланыста қалыптасады.
Айта кететін мәселе, бронхысының дисталдық бөлігінде өзгерістері бар жүмысшылардың 18,2%-да ғана обструктивті бронхиттің клиникалық белгілері анықталды. Олардың өкпесінен қүрғақ сырыл естілді. Алайда, бронх-өкпе жүйесінде қызметтік бүзылыстары анықталған жүмысшылар міндетті түрде қатерлі себептері бар топқа жатқызылып, олардың арасында белсенді сауықтыру және профилактикалық шаралар жасалынуы тиіс. Осы қатерлі топтағы түлғаларды бронх-өкпе жүйесінде жасырын патологиясы бар жүмысшылар деп есептеп, диспансерлік бацылауға алу керек.
3 кесте. Мұнай өңдеу зауыты жумысшыларының еңбек өтіліне қарай сыртқы дем алыс қызметі көрсеткіштерінің қалыптасу ерекшеліктері (орта шамалардың болуы тиісті көрсеткішке % қатынасы)
|
Көрсеткіштер қатары |
Еңбек өтілі, жылмен есептегенде |
P-айырмашылық нақтылығы |
|||
|
3 жылға дейін n-117 |
3-5 жыл n-139 |
6-10 жыл n-142 |
10 жылдан астам n-105 |
||
|
Өкпенің өмірлік көлемі (ӨӨК) |
105,9+0,83 |
106,1+0,84 |
106,3+0,89 |
106,8+0,78 |
- |
|
Тиффно индексі (ТИ) |
79,5+0,50 |
78,2+0,48 |
77,8+0,54 |
76,2+0,42 |
P1-3 < 0,05, P1-4 < 0,001, P2-4 < 0,01, P3-4 < 0,05 |
|
ДТТТП дем шығару |
87,5+0,75 |
86,3+0,79 |
87,1+0,92 |
88,5+0,78 |
- |
|
ДШМЖ |
88,2+1,31 |
86,4+1,34 |
86,1+1,45 |
88,2+1,21 |
- |
|
ДШМЖ 25-75 |
86,6+1,72 |
84,0+1,64 |
83,2+1,92 |
78,2+1,47 |
P1-3 < 0,01, P2-4 < 0,02, P3-4 < 0,05 |
|
ДШМЖ 50 |
86,5+1,59 |
84,3+1,52 |
84,0+1,85 |
83,3+1,52 |
- |
|
ДШМЖ 75 |
73,4+2,23 |
72,3+2,23 |
70,4+2,25 |
61,1+1,53 |
P1-4 < 0,001, P2-4 < 0,001, P3-4 < 0,001 |
|
МЖ |
92,3+0,94 |
94,5+0,88 |
94,1+0,92 |
95,9+0,83 |
- |
229
Сонымен, сыртқы тыныс алу қызметін зерттеуге үсынылған көрсеткіштер бронх-өкпе жүйесі патологияларының клиникаға дейінгі белгілерін анықтап, дер кезінде қажетті емдік-профилактикалық шараларды жүзеге асыруға жағдай туғызады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Богданов Н.А., Коровина О.В. //Актуальные проблемы пульмонологии. - Л. 1982. с.22-33.
- Булешов М.А., Искаков Б.С., Мусабекова Л.Е., Бидатова Г.К. «Пневмонии». //Учебно методическое пособие. - Шымкент. 2006. с.61.
- Булешов М.А., Мусабекова Л.Е., Бидатова Г.К. «Ранняя диагностика и профилактика болезней органов дыхания и сердечно-сосудистой системы у рабочих промышленных предприятий» (Методические рекомендации) - Шымкент. 2006. с.85.
- Богданов Н.А., Тыщецкий В.И. //Неспецифические заболевания у работающих на промышленных предприятий и в сельском хозяйстве. - Л. 1985. с.5-10.
- Горбенко П.П. //Ранняя диагностика и профилактика неспецифических заболевании легких. - Л. 1987. с.4-8.