Жүргізушілердің автотранспорттық қүралдармен еңбек талаптарын жақсарту үшін үлкен көңіл бөлінуде. Сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан Республикасының аймақтарындағы спецификалық ыстық климатты жағдайларда олардың еңбектеріне физиология - гигиеналық комплексті баға беру толық зерттелмеген. Жүргізушілердің еңбектегі денсаулықты жақсартудағы үлкен әлеуметтік - экономикалық мағынасы жағын есепке ала отырып, біз көлік жүргізушілердің Шымкентте және халықаралық автобустардың жылдың жылы кезеңдеріндегі еңбек қажеттілігі мен функционалдық жағдайын зерттедік.Келік жүргізушілердің еңбегі ең алдымен жүйкелік - психикалық тітіркендірілумен жалғасып,ол жүйкелік - психикалық күш түскендегі комплексті факторлармен анықталынады.
Ең басты орын қимыл - қозғалыс әрекеттерін басқару, ал оның ішіндегі негізгісі жүргізушілердің ақпараттық параметрлік алаң болып табылады. Жүргізушілердің еңбектік түлғасын анықтайтын ақпарат автокөлікті пультпен басқару ғана емес, қозғалыс ортасына да байланысты болады. Негізгі нысана санын қадағалаудағы жүргізушілердің автотранспорттық қүралдарына автокөлік, жол белгісі, жолдың жағдайы жатады. Тәуліктің әртүрлі уақыт саны мен мінезі жағынан жеке нысаналардың қадағалануы өзгереді, бүл олардың мағынасын анықтайды.Сонымен қалалық жағдайларда автокөлікпен жаяу жүрушілердің саны тез өседі, ал халықаралық тасымалдаушылардың кейбір түстарын қадағалауда ақпараттық жетіспеушілікке алып келеді. Ақпараттық алаңның ерекшелігі кабинадан тыс нысана санын қадағалау түрақсыздық апериодтық түсуші ақпараттардың өзіміздің арамыздағы әртүрлі қарым - қатынастарды тудырады.
Жүйкелік - психикалык тітіркенуі, ақппараттық алаңның ерекшелігі, кабинадан тыс көлік машинасының салонындағы қосымша ақпараттары, жолаушылар билеті мен түбіртек сатылуына байланысты қиындықтар туғызады. Белек жағдайда бүл жүргізушілерде жүйкелік - эмоционалдық тітіркенуді туғызады. Жүргізушілерге физикалық күш түсіру келікті басқару кезінде қол мен аяқ бүлшықеттерінің жүмыс істеуімен, сондай - ақ мойын бүлшықеті мен дене жүмыс қалпын үстап түру үшін ,отырғанда және мойынды бүрғанда жолаушыларды түсіру мен мінгізуде автобус есігіне кез жеткізумен анықталады. [1,2]. Келіктегі жүргізушілердің жүмыс орны жолаушылар салонынан белек болады. Жүргізуші әсіресе халықаралық тасымалдауда үнемі шектеулі кеңістікте гипокинезиялық талаптарда жүмыс істейді. Бүл жүмыс аумағындағы жылу алмасудың жеткіліксіздігі мен ауа алмасудың себебі болып, әсіресе жүргізуші салонын жүмыс орнын толық белгенде.Автобус жүргізушілердің жүмыс уақытысындағы микроклимат сыртқы метерологиялық талаптармен байланысты және оның 60% пайыз кезекшілік уақыты бегілі бір жіберілу деңгейіне ,әсіресе ауа температурасы бойынша әртүрлі айқын температуралар ылғалды ауада автобус жүргізушілерінде жүмыс уақытысында байқалмады.
Ауаның қозғалу жылдамдығы жүргізушілердің жумыс орнында қалалықтардағыдай халықаралық автобустарда да турацсыз және 0,2-3,9 м/с шамасында болды.Автобус жүргізушіілерінің жумыс орнындағы ауа температурасы тітіркендірілген ауа температурасын улғайтады, сондай-ақ жумыс аумағындағы ауа қоршаулар және қуралдар күн сәулесінен қосымша жалынады.Жумыс аумағындағы автобус салонынан ауаға жылу салондағы вентеляциялық люктердің дурыс ашылмауынан және автобустың кабина терезесінің біруақытта ашылуынан кіреді. Жолаушыларға толы көлік салонындағы ауа температурасы 39- 43°С жетті.Салондағы қосымша жылу двигательдің толық емес изоляцияланбауынан жинақталадьцол көлік линиясында жалпы ескі узақ көлікті қолдануынан болады.(1 кесте).
1 Кесте - Көліктерде және жазғы уақыттағы жол жүру аумағында кабинадағы микроклиматқа сипаттама (Mim)
|
Микроклимат параметрлері |
Тысқарыдағы орны |
Кезекшіліктің басталуы |
Кезекшіліктің бітуі |
|
Сыртқы ауа температурасы,°С |
Қалада |
21,6 ± 0,2 |
37,9 ± 0,9 |
|
Қала сыртында |
20,9 ± 0,8 |
36,2 ± 0,6 |
|
|
Кабинадағы ауа температурасы,°С |
Қала автобусы |
23,5 ± 0,4 |
39,9 ± 0,9 |
|
Халықаралық автобус |
23,2 ± 1,5 |
37,2 ± 0,7 |
|
|
Қоршаудағы ауа температурасы,°С |
Қала автобусы |
22,7 ± 0,7 |
41,1 ± 0,9 |
|
Халықаралық автобус |
21,8 ± 0,5 |
40,8 ± 2,4 |
|
|
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, % |
Автобус кабинасы |
56,4 ± 2,4 |
21,5 ± 1,3 |
|
Автобустан тыс |
59,8 ± 2,5 |
16,9 ± 1,9 |
Осымен жүргізушінің жумыс орнындағы ауа жылу алмасуын көрсетті,жылынған микроклимат сыртқы ауаның жылынумен,интенсивті туз алмасумен,жүргізушінің жумыс орнындағы қоршауында және қуралдардағы дененің қосымша ағымымен,көлік салонынан қосымша жылу ағымымен,жумыс ауамағының шектеулі кеңістігімен,сонымен бірге жүргізушінің жумыстағы мэжбүрлі түрде отыруы ағзаның қоршаған ортамен жылу алмасуына жеткіліксіз. Жүргізушінің жумыс аумағындағы ауаны көміртегі оксиді,азот және шаң қурайды.Көміртегі оксид концентрациясы жэне азот оксиді қала көліктерінің жүргізушілерінің тыныс алу аумағы белгілі бір жіберілу концентрациясы (ББЖК) жэне олардың аралығы 26,7+2,7 мен 8,8 i 2,3 мг/м3 тең болады.Жумыс аумағындағы ауадағы шаң қурамын 2,9 + 0,3 мг/м3 қурайды.Халықаралық автобус жүргізушілерінің тыныс алу аумағында көміртегі оксид концентрациясын 19,1 ± 1,3 мг/м3,азот оксидін- 9,7 ± 1,2мг/м3 қурайды.Қалалық тасымалдауларда көміртегі оксид концентрациясы мен азот оксиді жогарлануы ББЖК бойынша 50% -55% пайыз ауа пробасы,ал халықаралық тасымалданулардың жоғарлаануы ББЖК бойынша көміртегі оксидінің 15% пайызын ауа сынамасы қурайды.
Көлік жүргізушілерінің жумыс аумағындағы ауаның шаңдануы атмосферадағы шаңның ерекше қурамымен сипатталады,эсіресе шаңды уақыт кезеңінде Оңтүстік Қазақстан Республикасының аумағындағы ыстық жэне қурғақ климатына тэн,одан басқа көлік салондарының санитарлы- гигиеналық қурамына жэне жол сапасының қанағатсыздануына байланысты. Көлік жүргізушілердің аурулары зерттеулерде көрсеткендей жумыстық қабілетілігін уақытша жоғалтуы халықаралық көлік жүргізушілеріне қарағанда қаладағы көлік жүргізушілерінде жоғары болады.Автобус жүргізушілердің ауруға шалдығу саны 2000-2007 жылдарда қурайды 92,7 ± 8,9 100 ша:ты жумшылардьцал халықаралық автобус жүргізушілерде 59,3 ± 6,3 100 ша:ты жумысшыларға шацқанда.Сонымен қатар қаладағы автобус жүргізушілердің
жумысқа қабілетсіздік күндерінің саны 917,4 ± 29,3 ке тең,ал халықаралық автобус жүргізушілерде -792,3 ± 18,2 100 жумысшыларға шаққанда.Қалалық автобус жүргізушілерінде тыныс алу жүйесі ауруының,асқорту жэне сүйек булықет жүйесі бойынша жетті.Халықаралық автобус жүргізушілердің тыныс алу ауруынан кейінгі пайда болу саны жэне жумысқа қабілетсіздік күндері жүйке жүйесі жэне сезім ағзасы тек асқорту ағзасының ауруы мен қанайналым ауруымен жалғасады.Жүргізушілердің тыныс алу ағзасының ауруында тексерілген топтардың жумысқа қабілеттілігінің уақытша жоғолтуы жумыс істеу дэрежесі мен жасының ара-қатынасының улғаюына байланыстытыныс алу ағзасының қалпына еңбек талаптарына теріс ықпалын тигізеді. [3].
Қорытынды: Оңтүстік Қазақстан аймағының автобус жүргізушілерінің еңбек талаптарының зиянды кэсіптік факторлармен,негізінде жумыс аумағындағы ауа температурасының жоғарланумен,жүйкелік - психикалық жэне физикалық күш түсумен сипатталады. Еңбек талаптарының ыңғайсыздық тудыруы ыстық климатпен,жумыс аумағындағы ауаның ластануы көміртегі оксиді,азот жэне шаңмен байланысты.бегілі бір жіберілу деңгейіндегі концентрация бөліктері улғайтылады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Громов А.П., Сидоров Ю.С., Маслов А.А. Состояние здоровья водителей и дорожно-транспортные проишествия // В сб. научной конференции «Медико-биологические проблемы трудовой деятельности водителей автотранспорта» - Москва. 1988 с. 201-204.
- Ахмедов Т.Н. Исследование условии труда и психофизиологического состояния водителей автобусов // Тезисы докладов и выступлении участников Всесоюзной научной конференции - Ташкент. 1987.- с 57-58.Дорофеева Е.Д. Сравнительная оценка условий труда и состояния здоровья водителей автотранспортных средств //Сб. Науч. Тр. Всесоюзной конференции «Медико-биологические проблемы на автотранспорте» - Москва. 1987. с. 27-29.