Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару жүйесінің даму тұжырымдамасын таратуға: мониторингтің тұрақтылығын жəне жергілікті органдарында қолданылып отырған тəсілдерінің тиімді екендігін талап етеді. Қазіргі кезде қолданылып отырған заңдар шеңберінде жəне елдегі пенитенциарлық органдардың жаңаруына, түзеу мекемелерінде «əлеуметтік» жүйесін енгізу үлкен зерттеуді қажет етеді. Тұжырымдаманың кейбір апробациялық жағдайларын осы бағдарламаға енгізуді ведомстволық кезең деп атауға болады.
Əлеуметтік жүйесін апробация шеңберінде жасаған бірінші қадамы: бас бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандардың 70 %-дан астамы түзелу жолына түсуді құнықтамайды, бұл дегенің жазаның тəрбиелік мəнін едəуір азайтады, яғни əлеуметтік пассив екенін көрсетеді.
2010 жылы əлеуметтік жүиесін енгізудің алғашқы жобасымен Қзаққстанның КУИС-тің жергілікті түзету мекемелері органдарының түрмелерінде əлеуметтік жүйесі арқылы болады. [1]
Түзету мекемелерінде эксперименттің өтуі сотталғандардың пенитенциарлы мобильдігі жөніндегі сұрақтар арнайы комиссияның бақылауына: қоғамдық бірлестіктердің, діни ұйымдардың, мелекеттікоргандардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілдері мен түзету мекемесінің тəрбиешісі, педагогы, психологы сияқты түрлі мамандары кіреді. Көрсетілген комиссиялар сотталған адамның мінез-құлқына байланысты белгілерді бағалайтын алдын ала дайындалған құралдармен қамтамасыз етіледі. Бұл белгілер бойынша кешенді бағаланатыны: жаза өтеу орнында тəртіп сақтауды, сотталған адамның Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарының талаптарын орындауы, соның ішінде ішкі тəртіпті орындау, сол сияқты сотталған адамның – адамның психофизикалық түзелуіне талпынуы жəне ресоциализациялануға тиісті өзіндік іс-əрекет жасауы. Сотталған адамның іс-əрекетіне мұндай баға беруді аттестация деп атайды. Жүргізілген аттестацияның негізінде комиссия сотталған адамға түзелу шараларын өзгертуге немесе басқа да бір шара қолдануды шешеді, мысалы: мерзімінен бұрын шартты түрде босату, өтелмей қалған жаза мерзімін жеңіл жазаға ауыстыру немесе басқа режимдегі түзету мекемесінеауыстыру. Əлеуметтік жүйесі енгізу сотталғанадамүшіноныңтəртібіақпараттытүрде жеткілікті жəне тəртібін бағалайтын жағдайлар айқын болу керек. Жобалап айтқанда, кім жəне қандай белгілердің негізінде оның түзелуінің қорытындысын бағалайды жəне құқықтық статусы өзгеруі осы шешімге байланысты, сотталған адам оған қойылған талаптарға сай өз тəртібін түзете алады, соның арқасында өзінің пенитенциарлы орының өзгертуге үлес қосады. Аттестацияланушылардың 76%-ының түзелу жолынан түсетінін айқын белгілерін бағалауды апробирлей (сынақтан өткізу) көрсетті. Осылайша, əлеуметтік жүйесін қолданысқа енгізу өзінің көрсеткіші тиімді екенін көрсетті. [2]
Қазіргі кезде өмір бойы бас бостандығынан айырылған сотталған адамдардың жазасын өтейтін, қатаң режимдегі түзету колониясынан басқа қылмыстық атқару жүйесінің түзету мекемелерінде əлеуметтік жүйесі алғашқы жоба қорытындысы бойынша топтастырылған (түзету енгізілген) түрінде енгізілуде.
Жоғарыда көрсетілген жүйені енгізу қорытындылары (талдауы) түзеу мекемелерінің жұмыстарын позитивті динамикасы ретінде көрсетеді. Атап айтқанда, 2011 жылдың 9 айы ішінде Мордова Республикасының УФСИН түзеу мекемелерінде сотталғандардың іс-əрекеттерін бағалау комиссиясының 286 отырысы өтті, сол отырыстарда сотталғандардың 8 428 немесе соның 72,3%-ның аттестациялауға жиналған құжаттары қаралды.
Əлеуметтік жүйесін қолданудың нəтижесінде:
- сотталғандарды қатаң режим тəртібінен жай режимдегі тəртіп колониясына ауыстыру 85%-ға өсті (яғни 20-дан 37 жағдайға дейін);
- сотталғандардың жай режимдегі колониялардан жеңілдетілген жағдайларға ауыстыру 2,6ға өсті (296-дан 771 жағдайға дейін);
- сотталғандардың мерзімінен бұрын шартты түрде босауы 19,3%-ға (545-тен 650 адамға дейін);
- сотталғандардың ішінде жаза өтеу тəртібін кəнігі бұзушы деп танылғандардыпоселения колониясынан жалпы немесе қатаң режимдегі колонияларға ауыстыру 6,6%-ға төмендеді (15тен 14 жағдайға дейін);
- сотталғандарды жəй жазасын өтеу тəртібіне өткізу жағдайлары 1,7%-ға төмендеді (59-дан 58 жағдайға) дейін азайды.
Бірінші позитивті факторлар көзге көрініп тұр. Атап айтқанда, бүкіл қоғамды осы іске араластыру сотталған адамның жеке басын анықтау жүйесіне объективті жəне ашық қарауға мүмкіндік берді. [3]
Сонымен қатар, қылмыстық жазалау процесінің күнделікті айналыспайтын адамдардың қатысуы сотталғандардың жеке басын бағалау жүйесіне тарту өзіндік кепіл бола алады. Оның сапалық жағынан өсуін, аттестацияның жиі жəне бірыңғай өту сапасын айтуға болады. Осындай көзқарас болған жағдайда сотталған адам өзіне тағайындалған жаза мен бірде бір қалмайды. Оның жеке басына деген қызығушылық пен қатынастың, оны бейжай қалдырмайды.
Бірақ əлеуметтік жүйесін қолдану тек қана жан-жақты кешенді түрде қолданған жағдайда өз нəтижесін береді.
Біз ведомстволық кезеңде реформалануын текке еске саған жоқпыз. Ойласытырылған əлеуметтік жүйесін қылмыстық жəне қылмыстық атқару құқық институттарының іс-жүзінде пайдалану практикасын түбегейлі өзгерту, қазіргі кезде шамасы келмейді, соның ішінде түзеу мекемесінің түрін, шартты түрде босату, өтелмей қалған жазасын, жеңіл жазаға ауыстыру сияқты. Тек соттың құзырындағы шешімдер, тəжірибенің əрекеттеріне бағынбайды, сол себепті көріністі объективті деп атауға болмайды. Сотталған адамның саналы түрде өзінің құқықтық статус механизмін алдағы уақытта саналы түрде өзгертпейінше əлеуметтік лифт жүйесінпринципіөзалдынаіскеаспайды.Өйткені жазылған талап-тəртіп ережелері бойынша төменгі сатыдан жоғарғы сатыға өту кезеңдерін сақтаған жағдайда негізгі ой қорытындалады. Əрине, егер сотталған адам өзінің жеке басын бағалау жүйесі бойынша, жеңілдетілген жаза өтеу жағдайына ауыстырылып, өте келе өзінің əлеуметтік статусын жақсартады. Бірақ, бұл қажетті жаза өтеу мерзімін, мысалы, күзетілмейтін түзету мекемесіне ауыстырылса немесе шартты түрде босатылса, бұл формалді белгілерді қажетті түрде сақтауына байланысты. Іс-жүзінде осындай жұмыстарға араласып жүрген қызметкерлер шынайы түрде мынадай сұрақтар қояды: егер жаза өтеу мерзімі бір мекемеден екінші мекемеге ауыстыруға немесе қандайда бір іс-шаралар қолдануға сотталған адамды қайта аттестациялау нəтижесінде қандай шешім қабылдануы мүмкін. Егер сотталған адамдар жеңілдетілген жағдайда жазасын өтеп жатса, мұндай сотталғандарға аттестация өткізуге қандай қажеттілік бар. [4]
Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай жағдайда аттестациялау сотталған адамның мониторингін білу үшін қажет. Мысалы, сотталған адам оған тағайындалған жаза мерзімін біле тұра мекемеде ұзақ уақыт болатынын біледі,ал аттестация сотталған адамның қаншалықты өзі таңдаған кезекті өз ісінің позитивті сызығын білуге көмектеседі. Оның жеңлдетілген жағдайға əкелген іс-əрекеті жағдайының жеңлдеуіне ғана құрал болуы мүмкін дейді. Егер жоспарлы түрде өткізілген аттестацияның қорытындысы бойынша сотталған адамға белгілі бір кезеңде жеңілдетілген жаза өтеу жағдайына немесе басқа мекемеге өтеуге мүмкіндігі болмаса, мұндай жағдайда сотталған адамның тұрақты позитивті динамикасы ескеріліп, оған қосымша жағдайын жеңілдететін ұсыныс болуы мүмкін. Түзеу мекемелерінің кейбір қызметкерлерінің, сотталған адамның жазасын өтеп жатқан жерінде, материалды-тұрмыстық жағдайларын немесе техникамен жабдықталған бөлмелерін жақсартуды ұсынатындығыын атап өтуге болады. Оның ішінде теледидар көрудің басқа да бір көру кестесін жасау, МР3 плеерлер қолдану, (əлеуметтік сеттерге қосыла алмайтын) электрондық кітаптарға рұқсат ету, қабырғаға картиналар ілуге рұқсат ету (туындылар), ішінде құстары бар тор ұстауға, аквариум жəне тағы басқа осы сияқты жағдайлар жасау деген сөз. Біздің көзқарасымыз бойынша бұл ұсыныс өте маңызды жəне заңнамалар мен қаржыландыруды көбейтуді талап етпейді. [5]
Осы кезеңде, бұл жұмыстарға сотты араластырып мəселелерді шешу əлеуметтік жүйесін қолдануды жалғастыруға шынайы түрде жалғастыруға мүмкіндік болмаған жағдайда осы кезеңге бұл жұмыстарды сот арқылы шешуді айтуға болады. Соның ішінде, күзетілмейтін мекемелерге ауыстыруға дайын тұрған сотталған адамға қазіргі кездегі материалдық белгілер жүйесі, эксперимент көлемінде құрылған комиссиямен түзеу мекемелері мамандарының сотталғандардың мінез-құлқын бағалауы ешқандай əсер етпейді. Дəл осы мəселелерді тез арада шешу қажет.
Біздің көзқарасымыз бойынша: түзеу мекемлерін ауыстыру, шартты түрде мерзімінен бұрын бостқан кезде жəне өтелмей қалған жаза бөлігін жеңілдету кезінде, сот міндетті түрде түзеу мекемесі комиссиясының сотталған адамның күзетсіз жүруіне жəне оның түзелу деңгейі туралы пікірін, міндетті түрде ескеруі, объективті шешім шығаруға септігін тигізеді.
Əрине, мұндай шешімдерді қабылдауға соттарды тек қана заң ғана міндеттей алады. Осы жерде біз Қазақстан Республикасының жəне қылмыстық атқару құқықтық басқармасының заңның осы жағдайларын өзгертуі туралы заң жобасы бар екенін естеріңізге саламыз. Соның ішінде, Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару кодексін бабтарын толықтыру, шартты түрде мерзімінен бұрын босатқанда жəне өтелмеген жаза бөлігін жеңілдету кезінде, қылмыстық жазаны атқару шеңберінде нормативті-құқықтық реттеу, мемлекеттік саясатты дайындап, іс жүзіне асыру қызметін атқаратын атқарушы өкіметтік органдар мен белгіленген, сотталған адамның жазасын өтеу кезінде, оның мінез-құлқы жоғарыда аталған органдардың көрсеткен белгілері сəйкес келеді деп сот есептесе ғана іс жүзіне асады. [6]
Мұндай əрекетке бару, біздің көзқарасымыз бойыншатиімсіз.Ұсынылыпотырғаніс-əрекеттер соттарды, сотталған адамдардың кейбір мінезқұлықтарын бекітетін ведомстволық нормативті актілерге жүгінуіне əкеліп соқтырады. Осыған орай кейбір сұрақтар туындайды: Бұл белгілер міндеттейтін немесе ұсынысты қажет ететін жағдайлар ма? Қандай белгілерде сотталған адамдардың себептерін белгілеу жəне олардың түзету жүйесіне деген қатынастары ма? Жазасын өтеу кезінде сотталған адамға мінез-құлық ерекшеліктерін міндетті түрде орындау үшін мінез-құлық белгілері жазылуы керек деп есептейміз.бірақ мұндай ережелердің сотталған адамның күзетілмейтін мекемелерде жүруіне дайын емес екенін көрсететін фактілер де кездеседі. [7]
Сотталған адамның жазасын өтеуді қадағалайтын сот емес, тиісті органдар болғандықтан бас бостандығынан айыру мекемелерінде сотталған адамның мінез-құлқын тікелей бағалау осы органдардың міндеті болу керек. Ал сот шешім қабылдаған кезде, мысалы: шартты түрде мерзімінен бұрын бостуды қолдану негізінде, бұл жазаны қолдану тиісті межесіне жетті ме (қоғамға қажетті түрде түзелуі) жəне шынайылық принциптер сақтауы ма (сотталған адам тиісті деңгейде əлеуметтік əділетті жаза тағайындалғанын сезінуі), осы сияқты жағдайларды ескеруі керек.
Мұндай жағдайда соттың бірінші сұрақ бойынша қорытындысы түзету шараларына тікелей қатысты адамдардың пікірлеріне негізделуі мүмкін (бірақ оған бағынбайды) деуге болады.
Əдебиеттер
- Дементьев С.И. Лишение свободы: Уголовно-правовые и исправительно-трудовые аспекты. – Ростов-на-Дону, 1981. – 45 с.
- Дуюнов В.К. Наказание в Уголовном праве России – принуждение или кара? // Государство и право. – 1997. – № – С. 61 – 68.
- Зубков А.И. и др. Пенитенциарные учреждения в системе министерства России: история и современность. – М.: Изд-во «Наука», – 172 с.
- Катаева Н.А. Социальная работа в микрорайоне с подростками склонными к правонарушениям. – Киров: «Вят-слово», 1997. – 166 с.
- Максимов А. Социология преступности: Кто есть кто. – М.: ЭКСМО, 1997.– 454 с.
- Пищелко А.В., Белослудцев В.И. Психолого-педагогические проблемы укрепления законности органов исполнения наказания. – Домодедово: РИПК МВД РФ, 1996 – 83 с.
- Социальная работа в пенитенциарной системе // Фирсов М.В., Студёнова Е.Г. Теория социальной работы: Учеб. пособие. – М.: ВЛАДОС, 2000. – С. 201 – 217.