Қазақстан Республикасы басты құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялы, зиялы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет болып саналады (Қазақстан Республикасы Ата Заңының 1 бабы). Азаматтық іс жүргізу заңдылығы сот қорғанысын қабылдау құқығын кепілдендірудің жүйесін, соттардың жұмыстарының тиімділігін арттырудың бір қатар құралдарын, сондай-ақ, жоғары тұрған соттардың төменгі тұрған соттардың іс-əрекетіне бақылау жүргізудің əдістерін қарастырады. Мемлекеттік жəне қоғамдық өмірдің құқықтық негізін үнемі нығайтуға, заңдылық пен құқық тəртіптерінің қатаң сақталуына, құқық қорғау органдары мен соттардың жұмысын жақсартуға ерекше көңіл бөлінеді. Аталған органдар азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда алдыңғы қатарда тұр. Соттық қорғаныс алу құқығының кепілдіктерінің бірі, сонымен қатар, соттық бақылау жасауды жүзеге асырудың жетекші түрлерінің бірі болып апелляция табылады («апелляция» термині латын тілінен шыққан, сотқа шақыру, жоғары тұрған сотқа шағымдану деген ұғымды білдіреді), яғни, жоғары инстанциядағы соттың белгілі бір істі екінші рет қайта қарауын білдіреді [1].
Соттың іс-əрекетіне бақылау жасаудың мəні соттық тəжірибеге басшылық жасаумен, яғни, заң күшіне енбеген шешімдерді тексеру бойынша, сондай-ақ, сот қателіктерінің алдын алу жəне түзету бойынша жоғары тұрған сот органдарының іс-əрекетімен ашылады. Ол барлық төмен тұрған сот органдарының материалды жəне іс жүргізу құқықтарының ережелерін бұлжытпай орындауына бағытталған [2].
Сот шешімдерін қайта қарау институты – бұл іске қатысушылардың мүдделерін құқықтық қорғау мен экономикалық үрдіс арасындағы келімісдердің бір түрі болып табылады. Себебі, істі жоғары тұрған буынның қарауына беру бірінші инстанциядағы соттың шешіміне бір жақтың немесе екі жақтың да өкілдері наразылық танытқан кезде ғана жүзеге асырылады.
Ресейлік сот жүргізу ісінде аталған институт жаңа құбылыс ретінде саналмайды. І Петрдің кезінде шешімдерді қайта қараудың сол кездегі жаңа түрі – апелляция заңмен қарастырылған болатын, ол кездері апелляциялық шағымдануға азаматтық істер бойынша сот шешімдерді жатқызылған. Ресейдің азаматтық сот ісін жүргізуде 1917 жылға дейін апелляция ретінде бірінші дəрежелі соттың қабылдаған шешімі дұрыс емес деп таныған сот ісіне қатысушының екінші дəрежелі сотқа бірінші дəрежелі соттың шешімін қайта қарауы бойынша шағымдануын қарастырған [3].
Ал Қазақстан Республикасында апелляциялық шағымдану институтының құрылғанына көп уақыт өткен жоқ. Қазақстан Республикасында ауқымды соттық қайта құруларды жүзеге асыру барысында апелляциялық өндіріс идеясы іске асырылды. Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 13 шілдесінде қабылданған Заңмен жүзеге асырылған жаңа азаматтық іс жүргізу кодексінде апелляциялық шағымдануға жəне соттық актілерге наразылық білдіруге арналған екі бөлім (40 жəне 41) пайда болды. Осы жаңадан енгізілген екі бөлімнің ерекшеліктері - АІЖК 40 бабында кассациялық, сондай-ақ, апелляциялық тəртіп бойынша заң күшіне енбеген сот актілері бойынша шағымдану мүмкіндігі қарастырылған, ал АІЖК 41 бабы апелляциялық шағымдар мен наразылықтар бойынша істерді қарастыру тəртібіне арналған. Осылайша, бұрын кейбір ғылыми басылымдарда жəне заң аясында ғана қолданылып жүрген апелляциялық институт термині заңдық базаға толығымен енді. Ол сот актілері бойынша шағымдану институтын мəнін қайта тұжырымдаудағы маңызды талпыныстардың дəлелі болып отыр.
Істің мазмұны бойынша заң шығарушы екінші инстанцияға мүдделі тұлғалардың бастамасы бойынша істі қайта қарау мүмкіндігін беріп отыр. Бұл берілген тұжырымдама мəтіндік жəне мағыналық талдауы бойынша АІЖК 347 бабына негізделген. Ал бұл бапта апелляциялық инстанция соты берілген іс бойынша жəне қосымша жинақталған материалдар бойынша істің нақты жағдайының бекітілуінің дұрыстығын, материалдық құқық ережелерінің дұрыс талданып, қолданылуын, сондай-ақ, істі қарастырып, шешу кезінде азаматтық іс жүргізу заң ережелерінің сақталуын тексереді. АІЖК 345 бабының 2 тармағына сəйкес апелляциялық инстанция соты жасалған шағым аясында жаңа жағдайларды бекіте алады, сонымен қатар, бір затты заңды түрде анықтау жəне апелляциялық шағымдану шегі туралы көз қарасты қалыптастырып, қазақстандық іс жүргізу заңдарының бұл аталған институтын классикалық апелляцияға жақындатты, яғни, белгілі бір істі жоғары тұрған соттың қайталап қарауын қалыптастырды. Осы орайда Қазақстан Республикасының АІЖК-мен қарастырылған апелляциялық институт революцияға дейінгі ресейлік заңдарға (Азаматтық сот жүргізу ісі Жарғысының 743- 791 бабтары), сондай-ақ, апелляция институты екінші инстанцияның сот ісі екінші рет қарауын білдіретін шетелдік мемлекеттердің бір қатар заңдарына сəйкес келеді. Сонымен қатар, қолда бар жəне жаңадан жинақталған материалдар бойынша істерді апелляциялық өңдеу тəртібін нақты көрсететін ресейлік арбитражды заңнан (1995 жылы қабылданған РФ ƏІЖК 155 бабының 1 тармағы, 2002 ж. қабылданған РФ ƏІЖК 268 бабының 1 тармағы) айырмашылығы да бар, АІЖК апелляциялық инстанция соты бірінші инстанция сотының шешімінің заңдылығын жəне негізделуін толығымен тексереді [4].
Сонымен апеляцияның мəні жоғары тұрған соттың төменгі соттың шешімін бұрынғы материалдарды жəне жаңадан дəлелдер жинақтау арқылы қайта қараумен анықталады. Аппеляция дəл осы қасиеттерімен сот шешімдерін шағымданудың басқа бір түрлерінен, мəселен, жаңа дəлелдерді ғана зерттеумен айналысатын кассациядан ерекшеленеді.
Апелляцияны сипаттайтын белгілерге келесілерде жатқызады:
- апелляциялық тəртіп бойынша соттың заң күшіне енбеген шешімдері қайта қаралады;
- апелляцияны қарастыру жоғары тұрған сотпен жүзеге асырылады;
- бірінші инстанция сот шешімінің дұрыс болмауы істердің нақты жағдайының дұрыс анықталмауы, немесе заңның дұрыс қолданылмағандығы жөніндегі, немесе істің материалдарын тараптардың толық бермеуі туралы шағыммен негізделеді;
- апелляциялық сот құқық мəселелері қарастырумен қатар, бірінші инстанция сотының шешімін толығымен немесе белгілі бір бөлімін жаңа шешіммен алмастыруға құқылы;
- апелляцияға шағымдануға бір рет қана мүмкіндік беріледі жəне апелляциялық инстанцияның шешімі шыға сала заң күшіне ие болады.
Апелляцияның осы аталған белгілері іс жүргізу құқығының дамуының қазіргі заман деңгейіндегі бірінші инстанция сотының шешімдерін қайта қарау институтының қағидалық бастауларын сипаттайды. Апелляция – мемлекет үшін де, сот ісі тараптары үшін де өте қымбатқа түседі; апелляция сот жүргізу ісін ұзартады, бірінші инстанция сотының абыройын төмендетеді, сонымен қатар, бірінші инстанция соттарына жағымды ықпал етеді. Үстілерінен шағым түскен кезде өздерінің шешімдерінің орындалмай қалуын, сондай-ақ, тексеруге түсіп, орындалмай қалып, олардың біліктілігіне нұқсан келтіретіндігін анық біледі [5].
Сонымен қатар, бірінші инстанция сотының заңсыз немесе негізсіз шешім қабылданған жағдайда шағымдана алатын апелляциялық инстанцияның болуы азаматтардың соттардың əрекетсіздігінен немесе дұрыс əрекет жасамауынан қорғаныш сезімін тудырады, олардың құқық қорғау органдарына деген сенімін арттырады. Сонымен қатар, апелляциялық өндірістің жағымды жақтары да аз емес. Əлемдік соттың шешіміне апелляциялық шағымдану мүмкіндігі азаматтарды сот органдарының əділдігіне қатысты заңдық кепілдіктермен қамтамасыз етеді. Бұл кепілдіктер істі апелляциялық инстанциямен қайта қарау фактісінің өзі істі бірінші қарау кезінде жіберілген қателіктерді жоюға мүмкіндік береді. Апелляцияның (кассация сияқты) психологиялық маңызы бар. Əлемдік соттың шешімі соңғы сөз емес екендігі туралы ойдың өзі іске қатысушыларға, сондай-ақ қоғамға жағымды əсер етеді.
Апелляцияның мақсаты шешімнің зандылығының жəне негізделгендігінің дұрыстығын тексеру болып табылады. Егер апелляциялық инстанцияға берген шағымында шағым жазушы шағымының пəні мен негізін өзгертетін болса, онда бірінші инстанция сотының шешімін тексерудің мағынасы жойылады.
Әдебиеттер
- .Борисова Е.А. Апелляция в гражданском и арбитражном процессе.-М.: городец, 1997. – С.4.
- .Комиссаров К.И. Задачи судебного надзора в сфере гражданского судопроизводства. – Свердловск: Сверд. Юрид. Ин-т, 1971. – С. 3.Исаченко В.Л. Русское гражданское судопроизводство. Практическое руководство для студентов и начинающих юристов. Т. 1. – СПб., 1915. – С. 296.
- .“Институт апелляционного производства в Республике Казахстан: предварительные итоги и преспективы”. С. Раимбаев, “Юридическая газета”, 10.08г.
- .Бентам И. О судоустройстве. – СПб.: Тип. Правительствующего сената, 1860. – С.