Нарықтық экономика жағдайында тəуекел – бұл кəсіпкерліктің маңызды элементі. Тəуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нəтижелілігіне əсер ететін көптеген шарттар жəне факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тəн.
Тəуекелсіз кəсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тəуекелді нарықтық операциялар əкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тəуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Тəуекелді басқаруға болады, яғни тəуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау жəне тəуекел дəрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Қаржы тəуекелі кəсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар жəне т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тəуекелінің туындау себептері – инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі жəне т.б.
Қаржы тəуекелдері екі түрге бөлінеді:
- ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тəуекелдер;
- капитал салымдарымен байланысты тəуекелдер (инвестициялық тəуекелдер).
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тəуекелдерге тəуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық жəне дефляциялық тəуекелдер, валюталық тəуекелдер, өтімділік тəуекелі.
Тəуекелділік жағдайында шешімдер қабылдау кезінде қолданылатын нақты əдістер мен тəсілдер кəсіпорынның қызметі түріне, қойылған мақсаттар жету стратегиясына тəуелді болады. Сонымен бірге тəуекелді басқару теориясы мен практикасымен тəуекелді талдау барысында басшылыққа алынатын негіз қалаушы принциптер орнатылған. Біріншіден, меншік капиталдың мөлшерінің мүмкіндігінше тəуекел етуге болады, екіншіден, азшылық үшін көпшілікпен тəуекелге баруға болмайды.
Тəуекелдерді талдаудан кейін осы тəуекелдерді басқару əдістерін талдау қажет. Əрине бұл процестің ажырамас бөлігі болып сақтандыру табылады. Сақтандырудан басқа тəуекелден қашу немесе оны өзіне алу, шектеу, хеджирлеу, сараптау, тəуекелдерді бөлу, қаражаттарды резервтеу, тəуекелдер бойынша мүмкін болатын қаржылық жоғалтуларды айыппұл санкциялар жүйесі есебінен өтеу, кепілдік жəне т.б. сияқты тəуекелдерді басқару əдістері қолданылады.
Тəуекелді төмендету – тəуекелді жағдайдың болу ықтималдылығын жəне мүмкін жоғалтулар көлемін азайту. Тəуекелді басқару əдісін таңдау кезінде тəуекел түрі бойынша максималды мүмкін болатын шығысты есептеу, оны тəуекелге ұшырауы мүмкін капитал көлемімен сəйкестендіріп, барлық мүмкін шығысты меншікті қаржылық ресурстар көлемімен салыстыру қажет.
Тəуекелдер кəсіпорын қызметтерінің түрлі жақтарына əсер етеді жəне ол жағымсыз сипаттамаға ие болады. Жағдайды тұрақтандыру бойынша жұмыстар тəуекелдерді басқарудан бастау қажет, яғни тəуекелмен байланысты қаржылық жоғалтуларды төмендетуге бағытталған кəсіпорын үшін экономикалық қолайлы ұсныныстар мен шаралар енгізіліп, жасалуы тиіс.
Кəсіпорынның басқармасы тəуекелді басқару мəселелерін шешуде басты орын алады, өйткені ол тəуекелді төмендету бойынша шаралар бағдарламасын бекітеді, критикалық жағдайларда оларды өткізу шешімдерін қабылдайды, антитəуекелділік бағдарламамен бірге сыналатын шешімдер қабылдайды.
Тəуекелді басқару бойынша шараларды тікелей өткізу кəсіпорынның негізгі өндірістік жəне басқарушылық бөлімшелерінің қызметіне қайшы келеді, олардың есеп беру көрсеткіштеріне жағымсыз əсерін тигізеді, себебі бұл шаралар жедел табыс əкелмейтін шығыстарды талап етеді.
Сондықтан тəуекелді басқару бойынша соңғы шешімдерді кəсіпорынның басқару органдарының ең жоғарғы органы қабылдағаны үлкен маңыздылықты иеленеді.
Қаржылық тəуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды төмендетуде қызығушылық тудыратын кез келген кəсіпорын өзі үшін келесі мəселелерді шешу қажет:
- қаржылық тəуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды бағалау;
- фирма белгілі бір тəуекелдерді өзінде қалдыра ма, яғни олар бойынша өзі жауапты бола ма, не олар бойынша жауапты басқа субъектілерге беретіндігі туралы шешім қабылдауы тиіс;
- негізгі мақсаты мүмкін жоғалтуларды төмендету болып табылатын тəуекелдерді басқару бағдарламасын жасау қажет.
Бұл міндеттерді тəуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасын жасау негізінде мүмкін. Антитəуекелдік менеджерде тəуекелді басқару бойынша дұрыс шешім қабылдау үшін барлық қажетті ақпараттар болуы тиіс.
Қаржылық тəуекелмен байланысты қаржылық жоғалтуларды төмендету мəселесін шешу мысалға келесідей жүргізілуі мүмкін: бар тəуекелді жою, мүмкін тəуекелдің алдын алу, мүмкін болатын зиянның тікелей алдын алу, мүмкін болатын зиянның жанама алдын алу.
Мұндай бағдарламаны талдауда тəуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасының мазмұны мен мақсаттары анықталады.
Тəуекелден қашу тəуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен түсіндіріледі. Алайда кəсіпкер үшін көбінесе тəуекелден қашу пайда алу мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тəуекелді ұстап қалу – тəуекелді инвестордың жауаптылығына қалдыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тəуекелді беріп жіберу инвестор тəуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру қоғамына, беріп жіберумен түсіндіріледі. Бұл жағдайда тəуекелді беріп жіберу қаржы тəуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тəуекел деңгейін төмендету – жоғалтулар ықтималдылығын жəне көлемін қысқарту.
Қаржы тəуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тəуекел етуге болады;
- тəуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нəрсе үшін көппен тəуекел етуге болмайды.
- оларды (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып, инвесторды банкроттыққа əкелмей ме екенін анықтау.
Тəуекел деңгейін төмендету үшін түрлі əдістер қолданылады:
- диверсификациялау;
- таңдау жəне нəтижелер туралы қосымша ақпараттар алу;
- шектеу;
- сақтандыру;
- жабу;
- хеджирлеу жəне т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байланысты түрлі салым объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын, ал алған қаражаттарды нарықтан сатып алынатын жəне тұрақты орташа табыс əкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялық қорлардың қызметіне негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды орналастыру кезінде тəуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен, инвестор бір акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N акцияларын сатып алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді жəне сəйкесінше тəуекел деңгейін N есе төмендетеді.
Кейде инвестор нəтижелер анықталмаған жəне шектелген ақпараттар жағдайында шешім қабылдайды. Əрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол сапалы болжам жасап, тəуекел деңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал салымы кəсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат құны толық ақпарат бар кездегі бір нəрсенің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы болжамын қамтамасыз ететін сұраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған тиімді.
Шектеу – шығыстар, сатулар, несиелер жəне тағы басқалардың шекті сомасын бекіту. Шектеу тəуекел деңгейін төмендетудің маңызды құралы болып табылады жəне шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына отырғанда; шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды несиеге (несие карточкасы бойынша), жол чектері жəне еврочектер бойынша сату, инвесторлар капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады.
Сақтандыру мəні – тəуекелден қашу үшін инвестор табыстың бөлігінен бас тартуға, яғни тəуекел деңгейін нөлге дейін төмендету үшін төлеуге дайын. Егер сақтандыру құны мүмкін болатын шығысқа тең болса, онда тəуекелге қарсы инвестор басынан кешу мүмкін кез келген қаржылық жоғалтуларды толық өтеуді қамтамасыз ететіндей сақтана алады. Қаржы тəуекелдерін сақтандыру оның деңгейін төмендету əдістерінің ең тараған түрі болып табылады. Сақтандыру – бұл ерекше қаржылық қатынастар. Бұл қатынастар үшін міндетті түрде екі жақ болуы қажет: сақтандырушы мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы төлемдері есебінен ақша қорын (сақтандыру немесе резервтік қор) құрады.
Сақтандыру үшін құрылып жатқан ақша қорының мақсатты бағыттылық сипаты тəн, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық сипаты, себебі сəйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай жəне қай сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың қайтарымдылығы, себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды өтеу төлеміне бағытталған.
Сақтандыру процесінде сақтандыру қорын құруда қатысушылар арасында қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі: бір немесе бірнеше сақтанушы жоғалтуларын өтеу жоғалтуларды барлығына бөлу жолымен жүргізіледі. Белгілі бір кезеңде төлем жасаған сақтанушылар саны өтеу алатын сақтанушылар санынан үлкен болады.
Қазіргі кезде Қазақстанның сақтандыру рыногы қалыптасу стадиясында тұр: экономикалық жəне құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс, жетілмеген заңнамалық база). Ол əлемдік деңгейден əлдеқайда артта қалып келеді. Дамыған нарықтық елдерде сақтық қызметтер көрсету ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал қазақстанда ол небəрі 40 түрін қамтиды. Қазақстанда қаржылық қадағалау агенттігі бойынша лицензияланған 38 сақтандыру ұйымдары тіркелген жəне жұмыс жасауда. Бірақ осы 38 сақтандыру ұйымының тек бірнешеуі ғана қаржылық тəуекелдерді сақтандырумен айналысады.
Мысалы, "Алатау" сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамы қаржылық тəуекелді сақтандырудың келесі түрлерін ұсынады:
1.Банктер мен қаржылық ұйымдарға;
- банк инвестициясын кешенді сақтандыру;
- пластикалық карточкаларды пайдаланумен байланысты шығыннан сақтандыру;
- өндірістің тоқтауымен байланысты шығыннан сақтандыру;
- Лизингтік компанияларға:
- лизингтік қызметтерді сақтандыру;
- өндірістің тоқтауымен байланысты шығындардан сақтандыру;
- Құрылыс жəне риэлторлық компанияларға:
- меншік құқықтарынан айырылып қалу тəуекелінен сақтандыру;
- өндірістің тоқтатауына байланысты шығындардан сақтандыру;
- Экспортерлер мен импортерлерге;
- Агрокешенді өнеркəсіптерде;
- Автокөлік құралдары мен делдардарға;
- Саудамен айналысатын компанияларға:
- халыққа тауарды несиеге сатумен байланысты шығындарды сақтандыру;
- өндірістің тоқтауына байланысты шығындардан сақтандыру.
Сондай-ақ, "Алматы Халықаралық Сақтандыру Тобы" сақтандыру компаниясы Kaspi Bank Акционерлік қоғамының Еншілес компаниясы АҚ қаржылық тəуекелдерді сақтандыруды компания қызметі ретінде клиенттеріне ұсынады. Бұл қызмет "Unit-Linked - қорғалған инвестиялар" бағдарламасы арқылы жүзеге асырылады. Unit-Linked өнімдері əлемнің дамыған елдерінде сақтандыру мен инвестициялаудың ең қолайлы əрі белгілі құралы ретінде танылып отыр, себебі ол сақтандыру мен инвестициялаудың сəтті симбиозы десек те болады.
Қорытындылай келе, тəуекелдерді басқару рөлінің маңыздылығын нығайту жəне оны маманды қызмет сферасына шығару бүгінгі таңда қазақстандық экономиканың тұрақты дамуына жетудің маңызды міндеттерінің бірі.