Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік жəне əлеуметтік- экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен əл-ауқатын қолдап отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының (салалық жəне аумақтық аспектілерде) натуралдық – заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай- ақ ақша ресурстарын да кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары əдетте резерв жəне сақтық қорлары түрінде қалыптасады.

Сақтандырудың мақсаты – қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық жəне ұжымдық қорғау болып табылады.

Сақтандырудың экономикалық мəні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке жəне заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау жəне оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру жəне пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.

Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің, азаматтардың жəне шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.

1993 жылы «Сақтандыру туралы» заңның қабылдануымен біздің мемлекетіміздің сақтандыру заңнамасының негіздері қаланды, сақтандыру ұйымдарының саны 900-ге жетті. Əрине, олардың көбінің сақтандыру ісімен тек атауы ғана сəйкес келетін. Заң талаптарын тек 13 сақтандырушы ғана орындай алды. Осы жылы 38 компанияның бастамасымен Қазақстан Сақтандырушылар Одағы құрылды. Ал қазіргі кезде яғни 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығында 40 cақтандыру ұйымы (оның ішінде: 7 – өмірді сақтандыру бойынша), 13 сақтандыру брокері жəне 70 актуарий өз қызметтерін лицензия негізінде жүзеге асырды. Есепті күнге 27 сақтандыру ұйымы «Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры» АҚ-ның қатысушылары болып табылды (1-кесте).

1-кесте. Сақтандыру секторының институционалды құрылымы

Қарастырып отырған кезеңде сақтандыру нарығының сақтандыру сыйлықақылары бойынша шоғырлану деңгейінің ұлғаюы жəне сақтандыру төлемдері бойынша шоғырлану деңгейінің кемуі байқалады. 5 ірі сақтандыру компанияларының үлесіне жиынтық сақтандыру сыйлықақылардың 37,5%-ы жəне сақтандыру төлемдерінің 33,0%-ы келеді. Сақтандыру нарығының жиынтық активтерінің ішінде бес ірі сақтандыру компанияларының үлесі 51,6%-ды құрайды (2-кесте).

2-кесте. Сақтандыру нарығының жиынтық көрсеткіштері

Елімізде сақтандыруды дамытудың негізгі мақсаты – мемлекеттің, азаматтардың жəне шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толыққанды, орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық рыногын қалыптастыру.

Қазіргі заманғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызметі нарығын сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар əзірлеуді жəне кезең кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынадай міндеттерді шешу көзделінген:

• əлеуметтік сақтандыру түрі ретіндегі сақтық қорғауды ұсынудың қағидаттарын нақтылау;
• сақтандыруды қолдану аясын кеңейту жəне міндетті сақтандыру түрлерін нақтылау;
• сақтық рыногының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру жəне оның қатысушыларының – сақтық ұйымы, сақтық брокер, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы, өзара сақтандыру қоғамы, сақтандырумен байланысты кəсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңды жəне жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;
• халықаралық стандарттарды ескере отырып, сақтық қадағалауын жүйесін ұйымдастыру;
• сақтық жəне қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;
• осы заманғы сақтандыру технологиясын енгізуге жəрдемдесу;
• сақтандыру саласында кадрлар даярлау, қайта даярлау жəне біліктілігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.

Сақтандыру нарығындағы бəсекелестiкке əсер ететін бұл бəсекелестiк қарқынының негiзгi факторларына келесілерді жатқызуға болады:

• бəсекелес сақтандыру компанияларының сандық жəне сапалық сыйымдылығы;
• сақтандыру қызметтерiне жəне оның құрылымдық пен құн динамикасына сұраныс көлемiнiң өзгерiсi;
• (сақтандыру қызметтi лицензиялаудың ерекшелiгi) сақтандыру нарығына енудiң тосқауылдары;
• жапсарлас несие нарығындағы ахуал;
• сақтықшы-бəсекешiлердiң стратегиясындағы айырмашылықтар;
• сақтандыру нарығындағы бəсекелестiктегі ерекше себептер.

Сақтандыру компанияларының саны жəне олардың салыстырмалы сыйымдылығы бəсекелестiктiң деңгейлерiн анықтайды. Басқа тең жағдайда сақтандыру нарығында сақтандыру компанияларының түбегейлi саны бəсекелестiк қарқынына белдеседi. Бұл мəлiметтерді жинау үшiн арнайы əлеуметтік құжаттама құрастырылады. Алған нəтижелердiң негiзiнде бəсекелестiктiң деңгейi туралы қорытынды жасалады.

Нарықтық экономикадағы еркiн ойын шарттарындағы сұраныс пен ұсыныс потенциалды сақтандырушыға қажеттi сақтандыру қызметтерiнiң пайда болуы жағдайын жасайды. Сақтандыру қызметтерiне тарифтi ставка мен баға белгiлеулер бостандығы сақтандырушылардың арасындағы бəсекелестiкті туғызады. Экономикалық бəсекелестiк болған жағдайда ғана сақтандыру нарығы өзінің реттеушілік функцияларын орындайды. Бəсекелестiк сақтандыру нарығында барлық жетістіктерді қамтамасыз ете алмайды. Бұл жетiстiктер түрткi болатын сақтандыру қоғамының жаңа клиенттердiң тұрақты iздестiруi жəне сақтандыру қызмет көрсету əдiстерiнiң əбден жетiлдiру дəрежесіне тəуелдi болады.

Сонымен қатар сақтандыру компаниялары бірнеше факторлар арқылы бəсекелестiкке ықпал ете алады. Олар ішкі жəне сыртқы факторлар.

Ішкі факторлар:

• техникалық қызмет көрсету: сақтандыру келiсiмшарттар мен сақтандырушыларға қызмет көрсетулер деңгейі;
• сақтандыру компаниясының клиенттер мен жұмыс істеу сапасының деңгейi. Сыртқы факторлар:
• ғылыми-техникалық прогресс;
• мемлекеттiк – саяси орта, (мемлекеттiк жəне əлеуметтiк саясаттың сақтандыру iсiнiң қолдауы);
• экономиканың күйi, (халық саны, ақша жүйесі, валюталық жағдай, өмiр деңгейi тағы сол сияқтылар);
• сақтандыру нарығының əлеуметтiк-əдеп ортасы, (сақтандыру мəдениетiнiң деңгейi, ұлттық дəстүрлер, этникалық құрам жəне тағы басқалар);
• дүниежүзілік сақтандыру нарығының конъюнктурасы.

Қазақстанның сақтық рыногы қалыптасу стратегиясында тұр, экономикалық жəне құқықтық негіздемелері бойынша (ұзақ дағдарыс жетілмеген заңнамалық база) ол дүниежүзілік деңгейден айтарлықтай артта қалып келеді. Дамыған нарықтық қатынастары бар елдерде сақтық қызметтер көрсетудің ассортименті 500 түрге жетіп отыр, ал Қазақстанда ол не бары 40 түрі қамтиды. Жеке басты сақтандыру жəне азаматтардың мүлкін сақтандырудың көптеген түрлері нашар дамыған, бұл халықтың табысы төмен болып отырған деңгейіне байланысты.

Сақтандырудың мақсаты – қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық жəне ұжымдық қорғау болып табылатындықтан сақтандыру нарығының дамуы өзекті мəселе. Ал нарық дамуының алғы шарты бəсекелестік күрес, яғни бəсекеге қабілеттілік.

Сақтандыру түрлері кəсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың нақты сақтандыру мүдделерін ескереді, сақтандыру объектілері мен заттарының кең шеңберін түрлі сақтандыру жағдайларынан сақтандырмалық қорғаумен қамтуға мүмкіндік береді.