Алма және көкөніс өнімдері піскен жас жеміс күйінде, өңдеуші өндірістің жоғары сапалы шараптары мен шампанын, шырындарын, салаттарын дайындауға қажетті шикізаттар ретінде қолданылады. Қазіргі таңда өсімдіктерді қорғау үшін қолданылатын химиялық әдіс-биологиялық және экономикалық тиімділігімен, жан-жақтылығымен, өнімділігімен үлкен орын алады. Сондықтан да ауылшаруашылығында жерді игеру мәселесіне байланысты пестицидтердің саны артуда [1]. Мысалы, «2003-2012 жж. Қазақстан Республикасының территориясында қолданылуына рұқсат етілген пестицидтердің тізімі» 249 атаумен қосылады.
Дүниежүзінде өсірілетін өнімдердің азаюына зиянкестер, аурулар және арамшөптер айтарлықтай әсер етеді. Осы зиянды организмдерді төмендету үшін қорғау шараларына мүмкіндік беретін агротехникалық, биологиялық, химиялық және басқа тәсілдер қолданылып келеді. Сондықтан қазіргі уақытта химиялық тәсілді қолдану маңызды болып табылады [2]. Жүзімдіктерді, бақтарды және көкөністерді әртүрлі зиянкестер, аурулар және арамшөптер шығынға ұшыратады.
Ауылшаруашылық өнімдерін химиялық жолмен қорғаудың өзі – өнімнің көбеюіне зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің болмауына сандық, сапалық жағынан пайдасын тигізеді. Республикамызда жыл сайын ауылшаруашылық егістіктері мен жайылымдар, бау- бақшалар пестицидтермен өңделеді. Мысалы, 2002 жылы зиянкестер мен ауруларға қарсы 3189 мың га жер өңделді, ал себілетін тұқымның 30-40 % әртүрлі химиялық препараттармен өңделді.
Сондықтан өсімдіктерде, топырақтарда, ағынды суларда және ауылшаруашылық өнімдерінің сапасына пестицидтердің таралу динамикасы мен қалдық мөлшерінің әсері маңызды мәселелердің бірі болып саналады [4]. Алынатын алма жемістерімен топырағындағы пестицидтердің құрамы, олардың жұмсалу мөлшеріне байланысты.
Жұмыстың мақсаты – оңтүстік-шығыс Қазақстанның жидек, алма, жеміс және көкөніс дақылдарын зиянды организмдерден қорғау үшін қолданылатын қазіргі заманғы пестицидтердің динамикалық таралуымен, қалдық мөлшері және олардың өнім сапасының негізгі биохимиялық көрсеткіштеріне әсерін зерттеу.
Пестицидтерді қолданудың негізгі маңызы – өнімді сақтау, адамдар үшін азық-түлік қорларын көбейту болып табылады. Сонымен қатар қазіргі дәуірде пайдаланылатын пестицидтермен бұрынғы қолданылып келген пестицидтердің айырмашылықтары өте үлкен. Мысалы, 30-жылдары мышьяк қосылысты препараттар (арсенат, кальций арсенаты, париж көгі, ақ мышьяк), натрийдің фторлы және кремнефторлы қосылыстары, никотин және анабазин- сульфаттар алма бақтарына қолданылған. 40- жылдары органикалық препараттар қолданылды. Бұл препараттар қоршаған ортаны, яғни бірінші топырақты ластайды. Хлорорганикалық препараттар шыққанға дейін кальций арсенаты қолданылған, демек, ДДТ препаратымен алмасқан. ДДТ препаратына қарағанда гексахлорциклогексан топырақта 5 есеге тез ыдырайды. Н.Мельников зерттеулерінде ДДТ препараты сиыр сүтінде және ана сүтінде табылған. В.Васильев жәнебасқа авторлардың мәліметтері бойынша [7] алма ағашын өңдеген ДДТ препараты топырақта ұзақ сақталған, яғни 9 жылдан кейін де табылған.
Органикалық қосылыстардың ішінде хлорорганикалық инсектицидтер суда нашар ериді, ал органикалық ерітінділерде, әсіресе майларда жақсы ериді. Сонымен қатар олардың көпшілігі ұшқыш қосылыстар, термиялық және химиялық жағынан сыртқы ортаға (температураға, күн сәулесіне, ылғалдылығына) тұрақты. Сондықтан зиянкестерден қорғайтын препараттар ұзақ уақыт сақталатындықтан сыртқы ортамен ауылшаруашылық өнімдеріне қауіпті екені белгілі. Осы топтың препараттары топырақта 2-15 жыл аралығында сақталуы мүмкін, топырақтың беткі қабатынан, ішкі құрылымына баяу көшіп отырады. Содан кейін препараттар өсімдік ішіне кіреді, жаңбыр сулары арқылы өзендермен, көлдерге түседі. Топыраққа шашылған хлорорганикалық қосылыстар 1-8 аптаның ішінде топырақтың микробиологиялық белсенділігін уақытша төмендетеді, бірақ топырақтың қасиетіне елеулі әсер етпейді. Ал суға түскен химиялық қосылыстар бірнеше апталар бойы немесе айларда табылады. Бір уақытта судағы өсімдіктер мен жануарлар организмдеріне сіңіп, жиналады [8]. Зерттеу жүргізілген аймақтарда алма бақтарының жер көлемі – 13 мың га. жерді алып отыр.
Алма – негізгі жемістің бірі болғандықтан, биологиялық-өндірістік нышандарымен, тасымалдануымен және десерттік сапасымен бағаланады. Алма жемісінде қант құрамы, дәрумендер, органикалық қышқылдар және белсенді физиологиялық қосылыстар көп кездеседі.
Зерттеу жұмыстары алманың «Бельфлер» және «Заилийский» сорттарында жүргізілді. Алма жемістерін зиянды организмдерден қорғау үшін – жеміс құрттарына және кенелерге қарсы – аполло, 50% с.к., децис, 12,5 % к.э., инсегар, 25% с.ұ. инсектицидтері; ал жемістің таз қотыры қоздырғыштарымен шірігіне қарсы - дитан М-45, 80 % с.ұ., импакт, 25% с.к, скор, 25 % к.э. фунгицидтері қолданылды.
Зерттеу нәтижелері бойынша инсектицидтердің, фунгицидтердің таралу динамикасы – 1, 2, 3 - кестелерде көрсетілген.
1-кесте. Алма жапырағы мен жемісінде фунгицидтердің таралу динамикасы және қалдық мөлшері, «Бельфлер» сорты
|
Варианттар |
Жұм-алу мөлшері, л/га, кг/га |
Зерттеу объектісі |
Әсер етуші заттың құрамы, мг/кг |
|||
|
өңдегеннен кейінгі күндер |
||||||
|
10 |
20 |
45 |
өнімді жинау алдында |
|||
|
Дитан М-45, 80 % с.п. |
0,30 |
Жапырағы |
0,20 |
0,01 |
0,005 |
із.мөл. |
|
(манкоцеб) |
Жемісі |
0,025 |
0,05 |
0,003 |
табылмаған |
|
|
Скор, 25 % к.э. |
0,15 |
Жапырағы |
0,10 |
0,05 |
0,005 |
із.мөл. |
|
(дифеноконазол) |
Жемісі |
0,02 |
0,01 |
із.мөл |
табылмаған |
|
Алынған нәтижелер бойынша, алма жемісінде фунгицидтермен өңдеуден кейінгі 20-күнде скор препараты із мөлшерінде, ал дитан препаратының - 0,003 мг/кг қалдығы 45-күнде табылғанымен, өнімді жинау алдында бұл препараттар табылмаған. Алманың гүлдеуіне дейін, жемістің грек жаңғағы көлеміндей болғанда және кейінгі өсуімен, жемістің пісіп-жетілуіне дейінгі кезеңдерінде скормен өңдеу үш рет жасалған, ал екінші вариантта алманың гүлдеуіне дейін және гүлдегеннен кейін скормен екі қайтара өңделген.
Жүргізілген зерттеулер бойынша бақылау вариантында алма жемісінің таз қотыры қоздырғыштарының дамуы және өнімнің төмендеуі 70 ц/га болғанда, скор препаратымен өңделген варианттарда өнім 83,0-91,8 ц/га-ға дейін жоғарылап, биологиялық тиімділігі жағынан күшті әсер көрсетті.
2-кесте. Алма жапырағы мен жемісінде пестицидтердің таралу динамикасы және қалдық мөлшері, «Бельфлер» сорты
|
Вариант |
Жұмсалу мөлшері, л/га, кг/га |
Зерттеу объектісі |
Әсер етуші заттың құрамы, мг/кг |
|||||
|
өңдегеннен кейінгі күндер |
||||||||
|
1 |
10 |
20 |
30 |
40 |
өнімді жинау алдында |
|||
|
Аполло, |
0,3 |
жапырағы |
- |
0,70 |
0,34 |
0,29 |
0,12 |
0,039 |
|
50% с.к. |
жемісі |
- |
0,50 |
0,22 |
0,13 |
0,09 |
0,010 |
|
|
(клофентизин) |
||||||||
|
Децис, |
0,3 |
жапырағы |
0,41 |
0,09 |
0,010 |
із.мөл. |
табыл- |
табыл- |
|
12,5% к.э. |
маған |
маған |
||||||
|
(дельтаметрин) |
жемісі |
0,25 |
0,03 |
0,008 |
із.мөл. |
табыл- |
табыл- |
|
|
маған |
маған |
|||||||
|
Инсегар, |
0,6 |
жапырағы |
- |
0,67 |
0,43 |
0,21 |
0,12 |
0,08 |
|
25%с.п. |
жемісі |
- |
0,48 |
0,19 |
0,10 |
0,06 |
0,02 |
|
|
(феноксикарб) |
||||||||
|
Импакт, |
0,2 |
жапырағы |
- |
0,31 |
0,105 |
0,050 |
0,020 |
0,010 |
|
25% с.к. |
жемісі |
- |
0,12 |
0,043 |
0,006 |
0,005 |
із.мөл. |
|
|
(флутриафол) |
||||||||
|
Скор, |
0,2 |
жапырағы |
0,62 |
0,26 |
0,090 |
0,040 |
із.мөл. |
табыл- |
|
25% к.э. |
маған |
|||||||
|
(дифеноконазол) |
жемісі |
0,37 |
0,09 |
0,022 |
0,010 |
табыл- |
табыл- |
|
|
маған |
маған |
Алма жемісіндегі санитарлық-гигиеналық ережемен белгіленген ең жоғарғы шама:– аполло (клофентизин) – 0,02 мг/кг; децис (дельтаметрин) - 0,01 мг/кг; инсегар (феноксикарб) - 0,01 мг/кг; импакт (флутриафол) – нормативте көрсетілмеген; скор (дифеноконазол) - 0,1 мг/кг.
Алынған нәтижелер бойынша (2-кесте), фунгицидтермен өңдеуден кейінгі 30-күнде аурулардың дамуын тоқтату сандық жағынан жеткілікті және 40-күнде олар із мөлшерінде кездеседі. Децис препаратына қарағанда, аполло мен инсегар препараттары баяу таралды. Ал децис препараты 30-күнде алма жемісінде із мөлшерінде кездесті.
3-кесте. Алма жапырағы мен жемісінде пестицидтердің таралу динамикасы және қалдық мөлшері, «Заилийский» сорты
|
Вариант |
Жұмсалу мөлшері, л/га, кг/га |
Зерттеу объектісі |
Әсер етуші заттың құрамы, мг/кг |
|||||
|
өңдегеннен кейінгі күндер |
||||||||
|
1 |
10 |
20 |
30 |
40 |
өнімді жинау алдында |
|||
|
Аполло, |
0,3 |
Жапырағы |
- |
0,50 |
0,26 |
0,12 |
0,07 |
табылмаған |
|
50% с.к. |
Жемісі |
- |
0,20 |
0,14 |
0,10 |
0,02 |
табылмаған |
|
|
Децис, |
0,3 |
Жапырағы |
0,40 |
0,07 |
0,012 |
0,008 |
0,004 |
із.мөл. |
|
12,5% к.э. |
Жемісі |
0,20 |
0,02 |
0,005 |
0,002 |
із.мөл. |
табылмаған |
|
|
Инсегар, |
0,6 |
Жапырағы |
- |
0,47 |
0,21 |
0,11 |
0,041 |
табылмаған |
|
25% с.п. |
Жемісі |
- |
0,28 |
0,08 |
0,03 |
0,013 |
табылмаған |
|
|
Импакт, |
0,2 |
Жапырағы |
- |
0,29 |
0,121 |
0,021 |
0,010 |
із.мөл. |
|
25% с.к. |
Жемісі |
- |
0,10 |
0,020 |
0,005 |
із.мөл. |
табылмаған |
|
|
Скор, |
0,2 |
Жапырағы |
0,60 |
0,22 |
0,061 |
0,009 |
0,025 |
із.мөл. |
|
25% к.э. |
Жемісі |
0,35 |
0,09 |
0,010 |
0,007 |
із.мөл. |
табылмаған |
|
Алма жемісінде өңделген аполло және инсегар препараттары Бельфлер сортына қарағанда, Заилийский сортында (3-кесте) қарқынды таралған. Яғни, бұл пестицидтердің төмендеу процесін әртүрлі алма сорттарының ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Алма ағашы гүлдегенге дейін және кейінгі өсуімен, жемістің пісіп-жетілуіне дейінгі кезеңдерінде скор, 25 % к.э. және импакт,
25 % с.к фунгицидтерімен екі рет өңделген. Өнімді жинаған кезде децис, импакт, скор препараттары алма жапырағында із мөлшерінде анықталды.
Алманың «Бельфлер және Заилийский» сорттарының салыстырмалы түрде инсектицидтер мен фунгицидтің динамикалық таралуы зерттелген.
4-кесте. Әртүрлі сорттардағы инсектицидтер мен фунгицидтің салыстырмалы түрде таралу қарқындылығы
|
Сорт |
Зерттеу объектісі |
Әсер етуші заттың құрамы, мг/кг |
Өнімді жинау алдында |
|||||
|
өңделгеннен кейінгі тәуліктер |
||||||||
|
1 |
10 |
20 |
30 |
40 |
||||
|
Инсегар, 25 % с.п. (феноксикарб) |
||||||||
|
Бельфлер |
жапырағы жемісі |
0,69 0,49 |
0,58 0,37 |
0,45 0,21 |
0,34 0,17 |
0,23 0,11 |
0,070 0,010 |
|
|
Заилийский |
жапырағы жемісі |
0,65 0,47 |
0,54 0,33 |
0,41 0,19 |
0,30 0,13 |
0,17 0,09 |
0,020 0,007 |
|
|
Каратэ, 5% к.э. (лямбда-цигалотрин) |
|||||||
|
Бельфлер |
жапырағы жемісі |
0,54 0,42 |
0,45 0,30 |
0,27 0,15 |
0,11 0,08 |
0,090 0,040 |
0,02 із мөл. |
|
Заилийский |
жапырағы жемісі |
0,52 0,40 |
0,41 0,27 |
0,22 0,11 |
0,09 0,04 |
0,040 0,007 |
0,01 із мөл. |
|
Импакт, 25% с.к. (флутриафол) |
|||||||
|
Бельфлер |
жапырағы жемісі |
0,45 0,26 |
0,32 0,13 |
0,11 0,05 |
0,08 0,01 |
0,030 0,005 |
0,01 табыл- маған |
|
Заилийский |
жапырағы жемісі |
0,39 0,21 |
0,28 0,15 |
0,15 0,04 |
0,05 0,007 |
0,010 следы |
0,01 із мөл. |
Жұмсалу мөлшері: инсегардың – 0,6; каратэнің – 0,5; импактың – 0,2 л/га.
ЕЖКШ (ең жоғарғы көрсеткіш шамасы): инсегар – 0,01 мг/кг; каратэ – 0,03 мг/кг; импакт –
нормативте көрсетілмеген.
4-кестедегі мәліметтер бойынша, зерттелген пестицидтердің ішінде инсегар инстектициді баяу таралған, яғни өңделгеннен кейінгі 40-күнде жапырағы мен жемісінде ЕЖКШ-дан жоғары болған. Инсегардың әсер етуші заты (феноксикарб), алма жемісінің өнімінде 0,07-0,01 аралығында табылған, демек инсектицидтің ЕЖКШ-не жақын немесе тең екенін көрсетеді.
Сонымен, қорытындылай айтқанда зиянкестер мен ауруларға қарсы өңделген пестицидтер айтарлықтай тиімділік көрсетті. Пестицидтердің қолданылуы өсіп келе жатыр және бұл тенденция өнімді көтеру мақсатында болашақта да жалғасатыны анық.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Мельников Н.Н. Важнейшие современные направления химизации растениеводства // Агрохимия,1999. - № 9, - С. 5-11.
- Мартыненко В.И., Промоненков В.К., Кукаленко С.С., Володкович С.Д., Каспаров В.А. Справочник«Пестициды», М.: Агропромиздат, 1992, - С. 3-4.
- Сагитов А.О. Состояние и перспективы науки по защите растений в Казахстане // Стратегия научного обеспечения АПК РК в отраслях земледелия, растениеводства и садоводства: реальность и перспективы, книга 2, Алматы, «Агроуниверситет», 2004, - С.165-166.
- Санягина Н.А., Легостаев Н.А. Разложение, миграция и трансформация различных пестицидов в агроландшафтах // Агрохимия. 1999, №2. –С. 93-96.
- Исмаилова Э.Т., Шанимов Х.И.., Ашықбаев Н.Ж., Рвайдарова Г.О. Жүзімдікті зиянкестер мен ау27. Мельников Н.Н. О перспективном ассортименте инсектицидов // Химия в сельском хозяйстве, 1971, № 3, С.34- 38.
- Мельников Н.Н. О перспективном ассортименте инсектицидов // Химия в сельском хозяйстве, 1971, № 3, С.34-38.
- Васильев В.П., Дегтярева А.С., Косматый Е.С., Гаврилова Г.В. Об остатках ДДТ в тканях различных частей дерева // Химия в сельском хозяйстве, 1971, № 5, С.24-25.
- Петрова Т.М. Гидролитическое разрушение инсектицидов // Агрохимия.- 1985.-№ 8.-С.93-99.
- Khan S.U. Pesticides in the soil environment. Amsterdam etc.: Elsevier: North-Holland. 1980. 240 p.рулардан қорғау // Жаршы, 2006, № 3, С. 28-31.
- Васильева В.П. Охрана окружающей среды при использовании пестицидов. Под. Ред. акад. АН УССР., Киев: Урожай, 1983. 128 с.
- Brown A.W. A. Ecology of pesticides. / J. Wiley and sons, 1978, N.Y., 525 p.