Мақала қарым-қатынас ұғымын анықтаумен, коммуникативті құзыреттілік ұғымын анықтаумен, оны құрастырушыларды анықтаумен, коммуникативті дағдылардың кешенін анықтаумен, кезеңдік басылымдарды талдау, отандық және шетелдік авторлардың ғылыми еңбектері негізінде, аталған ұғымдарды қалыптастыру және дамыту жағдайын зерттеумен байланысты, мәселелерді зерттеуге арналған. Мәдениет сөзі кең түрде адамдардың материалдық және рухани шығармашылығының тұтастығы ретінде қарастырылады. Әлеуметтанушылард ың бірқатары әлеуметтік мәдениетті ішкі қоғамдық байланыстарды реттейтін, жүйе ретінде анықтайды. Қатынастардың әлеуметтік-психологиялық мәселелері айтарлықтай кеңейтілген: вербальды және вербальды емес қатынастар тәсілдері, психикалық үрдістердің динамикасының ерекшеліктері және тұлғаның сапалары, ұжымдық қызметтер жағдайындағы қатынастардың өзіне тәнділігі, қатынастардың субъективті-тұлғалық мәселелері және олардың қалыптастырудағы ролі және тұлғалардың дамуы және басқалары.
Кіріспе
Мәдениет сөзі кең түрде адамдардың материалдық және рухани шығармашылығының тұтастығы ретінде қарастырылады. Әлеуметтанушылардың бірқатары әлеуметтік мәдениетті ішкі қоғамдық байланыстарды реттейтін, жүйе ретінде анықтайды.
Коммуникативті мәдениет әлеуметтік мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын күрделі феномен. Адамның қажеттіліктерінің бірі болып табыла отырып, қатынас көптеген басқадай қажжеттіліктердің дамуын анықтайды, олардың кез келгенінде коммуникативті өлшем анықталынады (Lomov, 1999: 348-350).
Коммуникативті мәдениеттің даму деңгейі, қатынаста (барлық қатынас нұсқаларын қабылдау ретінде) өлшемділіктің дәрежесі айқындалады.
Өзара байланыс ережедегідей анық бағытталған бұл байланыс кезінде сипатталынады.
«Қарым-қатынас» ұғымы жалпы қабылдау қажеттілігінде де, ғылыми зерттеулерде де аталған феномен бірыңғай мазмұнды қабылдайды. Бұл фактіні адамдардың арасында, әртүрлі нәсілдер мен мәдениетті, әлеуметтік топтар мен ұжымдар қатынасын, өзіне тұлға аралық және ісери көпдеңгейлі күрделі үрдістерді көрсетеді, әрқилы байланыстар мен қатынастар байланыстырады.
Негізгі бөлім
Қазіргі уақытта аталған феноменді толықтай сипаттайтын, «қатынас» терминін әртүрлі анықтау бар.
Егерде қатынасты жалпы психология тұрғысынан қарастыратын болсақ, қатынас үрдісінде басқа адамдармен адамның өзара әрекетінің өзіне тән түрі ретінде көрсетеді, өзара алма су қызметтермен, олардың бейімдерімен, және нәтижелерімен, ұсынымдарымен, қондырғыларымен, қызығушылықтарымен, сезімдерімен іске асырады және басқалары.
Қатынастардың әлеуметтік психологиялық ұғымдарын аша отырып, қатынастарды ақпараттық үрдістер ретінде, индивидтердің өзара әрекеттесу үрдістері ретінде, және де олардың өзара ықпалдасуы ретінде, олардың бір бірінеп қалтқысыз түсінісуі ретінде болып табылады (Parygin, 1971: 277-278 ).
Әлеуметтік психологияның өзіне тән мәселелері болып табыла отырып, қатынас әртүрлі психологиялық пәндерді оқытады. Инженерлік психология ретінде мұндайлар –күрделі техникалық жүйелерді басқару кезінде адамдардың өзара ақпараттық әрекеттесу үрдіс тері зерттеледі; медицинада –пациентпен дәрігердің қарым қатынас мәселелері; еңбек психологиясында – коллегиялық қызметтердің ерекшеліктері және басқалары зерттеледі.
Психологиялық пәндердің осы және басқадай қатынас аспектілерін қарастыра отырып, әртүрлі авторлар әрдайым негізделген емес, және ережедегідей, бүтіндей емес қарастырылатын ұғымға сәйкес береді (Chechulin, 1993: 154-156). Зерттеуден кейін қатынастардың әлеуметтікпсихологиялық мәселелері айтарлықтай кеңейтілген: вербальды және вербальды емес қатынастар тәссілдері,психикалық үрдістердің динаимкасының ерекшеліктері және тұлғаның сапалары, ұжымдық қызметтер жағдайындағы қатынастардың өзіне тәнділігі,қатынастардың субъективті-тұлғалық мәселелері және олардың қалыптастырудағы ролі және тұлғалардың дамуы және басқалары. Әлеуметтік ретінде қатынастардың күрделігі және әрқырлығы – біздің көзқарасымызға психологиялық құбылыстар,тек ұғымның өзін ғана емес, қатынастастар қызметтерінің, қатынастар ықпалдастығы және қызметтері, әлем мен адамдардың байланысқан жүйесінде қатынастар орны ретінде, мұндай сұрақтарға негізделінген. Ғылыми әдебиеттерге жүргізілген талдау қатынастар үрдістерінде іске асырылатын қатынастардың екі түрін көрсетуге мүмкіндіктер: қоғамдық және тұлға аралық. Соңғы рет В.Н. Мясищев психологиялық деп, ал Б.Ф. Ломов – тұлғалардың субъективті қатынастар деп атады. Г.М. Андрееваның бекітуі бойынша, қатынастар түбірі – индивидтердің материалдық өмірлік қызметі. Қатынастар адамның барлық қатынастар жүйесін жүзеге асырады (Andreeva, 2002: 362-364 ).
Қатынастардың екі түрі – қоғамдық және тұлға аралық – адамдардың бірлескен қызметтері және қатынастары үрдісінде жүзеге асырылады, бұл және адамның әлеммен байланыс жүйесінде қатынастардың орнын айқындайды.
Қатынастар бірқатар ғалымдарды мәжбүрлейтін адамдық қызметтердің негізгі түрлерінің бірі болып табылады. Аталған мәселелерді А.В. Мудриктің педагогика көзқарасымен қарастыра отырып, қызметтің ерекше түрі ретінде еркін қатынастарды негізделінген түрде қарастырады (Mudrik, 1974: 1-3). Осыған байланысты қорытынды шығаруға болады:аталған көзқарастардың бірде бірі қызметтер мен қатынастардың арасындағы байланыстарды күдіксіз жоққа шығармайды;талдау немесе басқадай құбылыстар кезінде бір бірінен ажыратуға жіберілмейтінін мойындайды.
Қазіргі психологиялық-педагогикалық ғылымдардағы тиісті бейнелері табылмайтын қатынастардың үрдістеріндегіи құзіреттіліктерін дамыту мәселелеріне тоқталамыз. Орыс тілінің сөздігіне назар аудара отырып, біз құзіреттіліктердің келесі анықтамасын алдық. С.И. Ожеговтың орыс тілі сөздігінде «құзіреттілік» қалайша жеткізіледі 1) білетін, меңгерген, қандай да бір салада беделдді;
2) құзіреттілікті игерген. «Құзіреттілік» термині жеткілікті білім мен тәжірибені меңгерген аталған құзіретті тұлғаны, бірқатар сұрақтар белгілейді (Ozhegov, 1991: 915-917). Аталған ұғымдарды әртүрлі ғылыми зерттеулердің мәтінінде қарастырамыз. Тұлғаның даму үрдісінің көзқарасының құзіреттілігін қарастыра отырып, Ю.А. Конев оны келесі үлгіде анықтайды: тұлғалық қасиеттік белгілер тұлғаның сапасы болып табылады, тұлғалардың тиісті сапалары ерекшеліктерге бейімделеді, тұлғалық дамудың деңгейлері құзіреттілік ретінде белгіленген ерекшеліктердің даму деңгейімен айқындалады. Құзіреттіліктің құрылымында Ю.А. Конев үш құзіретті бөліп шығарады: білім, қатынастар (көңіл күй саласы)және дағдылар, меңгерілген индивидтер. Құзіреттіліктің әртүрлі аспектілерін талдай отырып, автор қызметтердің нақты жағдайларына байланысты, олардың қатынастары мен дағдыларына байланысты сәйкес келетін білімнің әртүрлі топтарына бөлуді ұсынады (Konev, 2003: 258260).
Қатынастардағы құзіреттіліктің ұғымы Л.А. Петровскийдің әлеуметтік-психологиялық тренигтің теориялық негіздемесімен байланысты (перцептивті-бағдарлы ретінде сипатталған) айқынданған. Автор қатынастардағы құзіреттіліктің негізгі сипаттама қатарларымен бөліп шығарады:
- субъект-объекті сызбасындағы қондырылған, қатынастар (бұйрықтың түрі бойынша…);
- қатынастардың репродуктивті және өнімдік жақтары;
- қатынастар екі деңгейді біріктіреді:сыртқы, сыртқы және ішкі, тереңдетілген (Petrova, 1989: 214216).
Әдебиеттердің өткізілгін талдауы жалпы құзіреттілік ретінде психологиялық-педагогикалық зерттеулерде анықталатын коммуникацияда адамның қабілетіне мүмкіндік береді.
Қорытынды
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: коммуникативті құзіреттілікті меңгеру үшін, адам белгіленген коммуникативті дағдыларды игеруі тиіс.
Жалпы айтқанда коммуникативті құзіреттілік, тиімді қатынастар үшін қажетті, біліктілік пен дағдылардың біртұтастығы ретінде анықтаған. Л.А. Петровскийдің көзқарасын қарастыра отырып, қоғамдағы нормалар мен ережелерді орындауға адамға мүмкіндік беретін коммуникативті дағдылар ретінде коммуникативті құзіреттілікті қарастыратын боламыз.
Қатынастар тұжырымдамасына сүйене отырып, біз коммуникативті мәдениетті дамыту нәтижесінде және өнімдік қатынастарға қабілетті, тұлғаларды қалыптастыруға және дамытуға бейімдейді коммуникативті дағдылардың кешенін бөліп шығарамыз: тұлға аралық қабылдау; тұлға аралық коммуникация; тұлға аралық топтық қатынастар.
Дағдылардың бірінші түрі рациональды және көңіл күй ақпараттарды беру, қатынастардың вербальды емес құралдарын өзіне пайдалануды енгізеді және тағы басқалары.
Дағдылардың екінші түрі қоршаған ортаны өзгертуге байланыс интерпретация ойына кері байланысты орнатуды көрсетеді. Үшінші түрі қатынастарға және оны ұйымдастыруға енгізетін алдын ала дайындықсыз өзіне дағдыларды енгізеді, әңгімелесушілердің ұстанымын қабылдау қабілеттілігін сипаттайды.
Әдебиеттер
- Парыгин Б.Д. Основы социально-психологической теории. – М.: 1971. – 278 с.
- Мудрик А.В. Общение как объект педагогического исследования // В кн.: Проблемы общения и воспитания. – Тарту, 1974, ч. 1.
- Петровская Л.А. Компетентность в общении. Социально–психологический тренинг. – М.: Изд-во МГУ, 1989. – 216 с. Ожегов С.И. Словарь русского языка: 70 000 слов. / Под ред. Н.Ю. Шевцовой. – М.: Рус. яз., 1991. – 917 с.
- Чечулин А.А. Мир общения: Социально-психологический аспект. – Новосибирск: Сибирский хронограф, 1993. – 156 с. Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. – М.: Наука, 1999. – 350 с.
- Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: Аспект Пресс, 2002. – 364 с.
- Конев Ю.А. Влияние коммуникативного тренинга на компетентность учителя в общении: канд. псих. наук. – Хабаровск, 2003. – 260 с.