Қазіргі жағдайда фармацевтика саласы үшін фармацевтикалық мамандардың кәсіби өсуі мәселесі өте маңызды болып табылады. Алайда, бүгінгі күні фармацевтикалық кадрлардың кәсіби қалыптасуының сенімді моделі жоқ.
Осыған байланысты біз "Фармация" мамандығы бойынша фармацевтің кәсіби құзыреттерін әзірлеп, ұсындық, ол фармацевтің когнитивтік білімінің, психомоторлық іскерліктері мен дағдыларының және кәсіби-психологиялық қасиеттерінің жиынтығы болып табылады.
Кіріспе. Тұңғыш президент Н.Ә.Назарбаев өзінің "Қазақстан жолы 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Қазақстан халқына жолдауында (17.01.2014 ж.) "Біздің болашаққа жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашу үшін жаңа мүмкіндіктер жасаумен байланысты. XXI ғасырдағы дамыған ел-белсенді, білімді және дені сау азаматтар... Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар, оқыту әдістемесі мен құзыретті кадрлар беру маңызды" [1]. Осы жолдауды дәрілік заттар айналымы саласындағы мамандарға экстраполяциялау арқылы қазіргі заманғы фармацевт жоғары кәсіпқойлыққа және фармацевтикалық қызмет процесінде оның ұтқырлығын қамтамасыз ететін жеткілікті зияткерлік деңгейге ие болуы тиіс, яғни өзінің қызмет саласында кәсіби құзыретті болуы тиіс деп есептейміз. Осыған байланысты фармацевтің қажетті құзыретін әзірлеу фармацевтикалық еңбек нарығыныңперспективалық қажеттіліктеріне жауап беретін өзекті міндет болып табылады [2].
Зерттеу нысандары, материалдары мен әдістері.
Зерттеу объектілері Шымкент қаласының ДЗ айналымы саласындағы 100 фармацевтикалық қызметкер болып табылады.
Зерттеу әдістері ретінде: социологиялық; квалиметриялық; контент-талдау; статистикалық; маркетингтік талдау қолданылды.
Нәтижелер және оларды талқылау.
"Құзыреттілік-адамның нақты өмірлік жағдайда тиімді қызмет ету үшін білім, білік, сыртқы және ішкі ресурстарды жұмылдыруға дайындығы" [3]. Анықтамадан компетенция негізінен аспаптық сипатта болады.
Осы анықтама аясында біз фармацевтің когнитивтік білімінің, психомоторлық іскерліктері мен дағдыларының және кәсіби-психологиялық қасиеттерінің жиынтығын білдіретін "Фармация" мамандығы бойынша фармацевтердің кәсіби құзыреттілігінің моделін ұсынамыз. Респонденттердің 70% ға жуығы фармацевтердің құзыреттілігі кеңейіп, әлемдік стандарттар талаптарына жауап берер еді деп тілек білдірді. Сондықтан біз алғаш рет "фармацевтің кәсіби психологиялық қасиеттері" құзыреттілік бөлімін ұсынамыз бұл белгілі бір функцияларды орындау кезінде фармацевт ие болуы тиіс жеке және кәсіби қасиеттердің тізімі.
Осыған байланысты біз алғаш рет кәсіби құзыреттілік моделіне фармацевт маманның кәсіби-психологиялық жарамдылығын анықтауға мүмкіндік беретін "кәсібипсихологиялық сапа" бөлімі енгізілді (1-сурет).
Сурет 1 "Фармация" мамандығы бойынша фармацевтердің кәсіби құзыреттілігінің моделі
Жалпы, фармацевтің кәсіби құзыреттілік моделі білім беру траекториясын құру кезінде, фармацевтердің кәсіби құзыреттіліктеріне сүйенетін кешенді кәсіби үздіксіз білім беру жолымен,фармацевт тұлғасының тұтас қалыптасуын қамтамасыз етуге арналған .
Жоғарыда айтылғандарға байланысты біз фармацевтердің: инспектор, ұйымдастырушы, тауартанушы, "Фармация" мамандығы бойынша ақпараттандырушының, атап айтқанда келесі фармацевтикалық лауазымдарға кәсіби құзыреттерін әзірлеп, ұсындық.:
- Фармацевт-инспектордың құзыреттілігі
"Фармация" мамандығы бойынша
Когнитивтік сала (білім):
дәрілік заттар айналымы субъектілерінде еңбек заңнамасының негізгі ережелерін, іс қағаздарын жүргізуді, еңбекті қорғау талаптарын, қауіпсіздік техникасын және санитарлық режимді, фармацевтикалық қызметке және дәрілік заттардың сапасына бақылау жүргізу тәртібін білу; дәрілік заттар айналымы субъектілерінің қызметін реттейтін қолданыстағы бұйрықтар мен нұсқаулықтардың негізгі ережелерін білу;
фармацевтикалық қызмет түрлерін лицензиялау ережесін білу.
Психомоторлық сала (іскерліктер мен дағдылар): фармацевтикалық қызметті реттейтін заңнамалыққұқықтық, нормативтік-нұсқаулық құжаттардың
талаптарына сәйкес дәрілік заттар айналымы саласында мемлекеттік бақылау мен қадағалауды ұйымдастыру; дәрілік заттар айналымы субъектілерінің қызметіне фармацевтикалық бақылау жүргізу;
фармацевтикалық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге олардың қызметі мен дәрілік заттардың сапасына бақылау жүргізу мақсатында белгіленген тәртіппен нұсқама беру; дәрілік заттар айналымы субъектілерінде тауарлықматериалдық құндылықтарға мақсатты тексеру және түгендеу жүргізу;
дәрілік заттарды өндіру кезінде ережелер мен талаптардың сақталуына тексеру жүргізу;
дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдарды таңбалау, буып-түю және дәрі-дәрмек дайындау технологиясы, дәріхана ұйымдарында дәрілік түрлерді рәсімдеу ережелеріне тексеру жүргізу, дәрілік заттарды сақтау, тасымалдау, жою ережелерінің сақталуына тексеру жүргізу;
кеден органдарымен бірлесіп дәрілік заттарды әкелу және әкету бойынша тексерулер жүргізу.
Кәсіби-психологиялық қасиеттер ұйымдастырушылық қабілеті; коммуникабельділік;
жауапкершілік; жүйке-психологиялық тұрақтылық;
ақпараттық талдауға бейімділік;
жақсы жады, аналитикалық қабілеттер.
- Фармацевт-ұйымдастырушының құзыреттілігі Когнитивтік сала (білім):
ҚР халқын дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқару жүйесінің құрылымын білу;
фармацевтикалық қызметті реттейтін нұсқаулықнормативтік құжаттарды білу;
фармацевтикалық ұйымдар қызметінің ұйымдастыруэкономикалық аспектілерін білу;
заманауи фармацевтикалық қызметтегі менеджмент және маркетинг негіздерін білу.
Психомоторлық сала (іскерліктер мен дағдылар)):
дәрілік заттар айналымы саласында кәсіби қызметте қолданылатын теориялық негіздерді, принциптер мен әдістемелік тәсілдерді пайдалана отырып, басқару процесін, қаржылық есепті ұйымдастыруды, маркетингтік зерттеулер жүргізуді қоса алғанда, фармацевтикалық ұйымдардың, кәсіпорындар мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін ұйымдастыру;
бақылау-рұқсат беру жүйесі (лицензиялау, инспекциялау, сертификаттау және т. б.) саласында кәсіби фармацевтикалық қызметті ұйымдастыру және жүзеге асыру);
сұранысты зерттеу және маркетингтік талдау нәтижелеріне сүйене отырып, дәрілік заттар мен басқа да фармацевтикалық тауарларға қажеттілікті анықтау;
фармацевтикалық қызметке мақсатты тексеру жүргізу және инспекциялау;
дәрілік заттар айналымы субъектілерінде оқу және есеп беру операцияларын орындау негізінде бухгалтерлік есеп жүргізу;
дәрілік заттар айналымы субъектілерінде тауарлықматериалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз ету;
дәрілік заттар айналымы субъектілерінде есепке алу, есеп беру операцияларын және бухгалтерлік есепті жүргізу; фармацевтикалық ұйымдарда еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтау;
кәсіпкерлік қызметті жүргізу және қазіргі жағдайда фармацевтикалық қызметкерлерді басқару.
Кәсіби-психологиялық қасиеттер: ұйымдастырушылық қабілеті;
коммуникабельділік;
кеңес беру жұмысына бейімділік; жауапкершілік;
жүйке-психологиялық тұрақтылық; шығармашылық ойлау;
ақпараттық талдауға бейімділік;
жақсы есте сақтау.
- Фармацевт-ақпараттандырушының құзыреттілігі Когнитивтік сала (білім):
ҚР дәрілік заттар айналымы саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаттарын, негізгі принциптері мен міндеттерін білу;
ҚР-да халықты дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуді басқару жүйесінің құрылымын білу;
ҚР Ғылыми-техникалық ақпараттың мемлекеттік жүйесінің құрылымын білу;
ғылыми-медициналық және фармацевтикалық ақпарат жүйесін білу;
фармацевтикалық қызметті реттейтін нұсқаулықнормативтік құжаттарды және дәрілік заттар айналымы саласында ақпараттық қызметті жүргізуді ұйымдастыруды білу.
Психомоторлық сала (іскерліктер мен дағдылар): дәрілік заттар туралы ақпарат жүргізу бойынша кәсіби фармацевтикалық қызметті ұйымдастыру;
дәрілік заттар туралы ақпаратқа қажеттілікті анықтау; фармацевтикалық ақпарат органдарының анықтамалықақпараттық қорларын (ААҚ) қалыптастыру;
ақпараттық-іздестіру жүйелерін (АІЖ) құру және құжаттарды өңдеудің аналитикалық-жүйелі түрлерін пайдалану;
оқу, анықтамалық және ғылыми әдебиетті, мерзімді медициналық және фармацевтикалық басылымдарды, есептер мен каталогтарды зерделеу негізінде дәрілік заттар мен медициналық мақсаттағы бұйымдар туралы ақпаратты іздеу және іріктеу жүргізу;
дәрілік заттар мен медициналық мақсаттағы бұйымдар бойынша фармацевтикалық, медицина қызметкерлері мен халыққа кеңес беру арқылы көмек көрсету;
медициналық тәжірибеге енгізілетін жаңа дәрілік заттардың көрмелерін ұйымдастыруды қоса алғанда, жарнамалық-ақпараттық қызметті ұйымдастыру және жүзеге асыру;
фармацевтикалық ақпарат қызметтері мен органдарының ақпараттық қызметінің ағымдағы және перспективалық жоспарларын жасау, ақпарат саласындағы есеп, есептілік бойынша құжаттама мен жұмысты жүргізу.
Кәсіби-психологиялық қасиеттер: ұйымдастырушылық қабілеті;
-коммуникабелділік;
консультативтік жұмысқа бейімділік; жауапкершілік;
жүйке-психологиялық тұрақтылық; шығармашылық ойлау;
ақпараттық талдауға бейімділік;
жақсы есте сақтау.
- Фармацевт-тауартанушы құзыреттілігі
Когнитивтік сала (білім):
ҚР дәрілік заттар айналымы субъектілерін дәрілік заттармен, медициналық мақсаттағы бұйымдармен және медициналық техникамен жабдықтау жүйесін білу;
медициналық және фармацевтикалық ұйымдарды тауармен жабдықтауды жүзеге асыратын қызмет органдарының негізгі міндеттері мен функцияларын білу;
тауартанудың теориялық негіздерін, міндеттері мен әдістерін білу;
дәрілік заттар мен басқа да фармацевтикалық тауарлардың сапасы мен тұтынушылық қасиеттерін анықтайтын факторларды білу;
дәрілік заттардың және медициналық мақсаттағы бұйымдардың қорларын басқару негіздерін білу.
Психомоторлық сала (іскерліктер мен дағдылар): дәрілік заттарды және басқа да фармацевтикалық тауарларды көтерме-бөлшек саудада өткізу жөніндегі фармацевтикалық фирмалардың маркетингтік және өткізу қызметін ұйымдастыру және жүзеге асыру;
тауарды жеткізу бойынша жасалған шарттарға сәйкес жеткізушілерден тауарларды қабылдау кезінде тауартану талдауын жүзеге асыру бойынша нормативтік-техникалық құжаттамамен (НТҚ) жұмыс істеу, тауартану операцияларын жүргізу;
толық, кең, ассортименттің тереңдігін, сатып алу сұранысын ескере отырып, сапалы көрсеткіштер бойынша фармацевтикалық тауарларға ассортименттік талдау жүргізу;
дәрілік заттарды және басқа да фармацевтикалық тауарларды сақтау, тасымалдау шарттарын таңдау және жарамдылық мерзіміне бақылау жүргізу;
фармацевтикалық тауарларға сұранысты, ұсынысты және қажеттілікті анықтауды зерттеу бойынша дәрілік талдау және зерттеулер жүргізу.
Кәсіби-психологиялық қасиеттер: ұйымдастырушылық қабілеті;
-коммуникабелділік;
консультативтік жұмысқа бейімділік; жауапкершілік;
жүйке-психологиялық тұрақтылық; шығармашылық ойлау;
ақпараттық талдауға бейімділік; жақсы есте сақтау;
кәсіпкерлік.
Қорытынды.
"Фармация" мамандығы бойынша фармацевтердің: инспектордың, ұйымдастырушының, тауартанушының, ақпараттандырудың ұсынылатын кәсіби құзыреттілігінің үлгілерін тәжірибеде пайдалану, көрсетілетін фармацевтикалық қызметтердің сапасын арттырады деп санаймыз.
Осылайша, кәсіби құзыреттілікті әзірлеу фармацевт тұлғасын табысты іске асыру үшін қажетті шарт болып табылады, сондай-ақ дуалды қағидаттар негізінде фармацевтің кәсіби қалыптасуын басқару моделінің негізгі құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады [5].
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы А. "Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ");
- Умурзахова Г.Ж., Шертаева К.Д., Блинова О.В., Сапакбай М.М. Роль фармацевта в современном фармацевтическом обществе // Ежемесячный научный журнал. Екатеринбург: 2015. №2(7), Ч.9. С.167-171.
- Пиявский С.А. Реализация компетентностной парадигмы в вузе // Высшее образование в России. 2010. №1. С. 54-59.
- Шертаева К.Д., Умурзахова Г.Ж. и др. Формирование и развитие коммуникативных навыков фармацевтов // Фармация Казахстана. 2015. №9. С. 28-30.
- Шертаева К.Д., Умурзахова Г.Ж. Исследование развития кадрового менеджмента в субъектах сферы обращения лекарственных средств на региональном уровне // Медицина и экология. Бишкек: 2013. №1. С. 339-341.