Жалпы тәжірибелі дәрігер практикасындағы жүрек-тамыр ауруларының біріншілік профилактикасы

Қазіргі қоғамда жүрек-қан тамырлары ауруларының профилактикасындағы мәселенің өзектілігі олардың таралуына, мүгедектіктің жоғары пайызына және көбінесе еңбекке қабілетті жастағы халық арасында өте жоғары өлім-жітімге байланысты медициналық және әлеуметтік маңыздылығын сақтап отыр.Бұл мақалада жүрек-қан тамырлары ауруларын ерте анықтауға, қауіп-қатердің негізгі факторларын анықтауға, алдын алу бойынша ұйымдастыру іс-шараларына, адекватты емдеуге, жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын өлім-жітімді азайтуға ерекше көңіл бөлінген.

Кіріспе. Қазіргі уақытта жүрек-қан тамырлары аурулары (ЖҚА) «XX ғасырдың індеті» деп аталады, бірақ үшінші мыңжылдықтың басында олар экономикалық дамыған елдер халқының денсаулығына қауіп төндіруде. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметінше, жыл сайын инфаркт пен инсульт нәтижесінде 17,1 млн. адам көз жұмады. Мамандардың бағалауы бойынша жүрек және қан тамырлары аурулары Қазақстан Республикасында аурушаңдық пен өлім-жітім құрылымында жетекші орын алады, соңғы онжылдықта аурушаңдықтың 5-7 есеге өсуі байқалады. ЖҚА-ның қауіп факторлары еңбекке қабілетті жастағы халықтың жас топтарына өте қатты әсер етеді. ЖҚА қаупі жүктілік кезінде ұрыққа әсер етуден бастап және ерте балалық, жасөспірім және ересек жастағы кезеңдерде жалғасады. ДДҰ-ның деректеріне сәйкес (2008), жасы бойынша стандартталған (30-70 жас) Қазақстанда ЖҚА-дан өлім-жітім 100,000-ға 650ді құрайды, ал Италияда 66 100,000нан. Әсіресе жасы бойынша стандартталған жоғары өлім-жітім Қазақстанда ерлерде-100,000-ға 859, алайда әйелдердің өлім жітім көрсеткіші 100,000-ға 546, Еуропа мен Солтүстік Америка елдеріндегі көрсеткіштерден бірнеше есе артық.Оларды төмендету бойынша табысты шешім кешенді тәсіл стратегиясы негізінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін: аурулардың алдын алу жүйесін жандандыру және денсаулықты нығайту негізінде мемлекеттік саясат, сондайақ денсаулық сақтаудың практикалық қызметі деңгейінде [1,3,4].

Аурулардың медициналық алдын алу ерекшеліктері ЖҚАның бастапқы профилактикасына бағытталған мемлекеттік және медициналық іс-шаралар кешенінде медициналық сипаттағы іс-шараларға тығыз байланысты компонентті ерекше бөліп көрсету керек[1,6,7,8].

ДДҰ-ның аурулардың алдын алу және денсаулықты нығайту мәселелеріндегі стратегиялары.

Аурулардың профилактикасы бұл тек аурудың алдын алуға ғана емес, сонымен қатар оның дамуын тежеуге және ауру фактісі анықталғаннан кейін оның салдарын азайтуға бағытталған іс-шаралар. Осы анықтамаға сүйене отырып, ДДҰ аурулардың алдын алуда үш стратегия бөлуді ұсынады:жаппай алдын алу-халықтың білім деңгейін арттыруға, адамдарда салауатты өмір салтын қалыптастыруға және оны іске асыру үшін жағдай жасауға бағытталған іс-шаралар. Бұл, бірінші кезекте, халықтың денсаулығын қорғау жөніндегі мемлекеттік саясат, экономикалық саясат, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары жүйесі аурудың даму қаупі жоғары адамдарды анықтау және қауіп факторларын анықтау болып табылады. Аталған іс-шаралар тек қана медициналық болып табылады және жаппай алдын алу тексерулерін жүргізуді ғана емес, сонымен қатар сауықтыру және жеке алдын алу әдістері бойынша медициналық қызметкерлерді арнайы даярлауды талап етеді;

екіншілік профилактика-науқастарды анықтау, емдеу және оңалту.

Алғашқы алдын алу жөніндегі шаралар кешенін жүргізу кезінде медициналық алдын алу араласуын емдеу ісшараларынан ажырату керек. Профилактикалық медицинада, әсіресе бастапқы профилактикада дәрігердің өз денсаулығына шағым жасамайтын, бірақ дәрігерлік араласуды талап ететін қандай да бір қауіп факторлары (ҚФ) бар пациенттермен ісі болуы керек, бұл ауру адамдармен қарым-қатынас жасаудан түбегейлі айырмашылықтарға ие. Бұл жағдайда дәрігердің міндетінауқасты сауықтыру жағына қадам жасау, зиянды әдеттерден бас тарту, артық салмақтан арылу, тамақтануды, режимді реттеу және т.б. қажеттігін түсіндіру. Біріншіден, өмір салты, тамақтану, мінез-құлық әдеттері және т. б. бойынша ұсыныстар бере отырып, медицина қызметкерлері жеке өміріне араласады,бұл психотерапиялық тәсілді қажет етеді, сонымен қатар берілген кеңестерді түсінуді және барынша дараландыруды талап етеді. Екіншіден, емделушімен әңгімелесу, әсіресе профилактикалық тексеру барысында анықталған ауытқулар анықталған жағдайда, науқасты ауру алдында қорқынышты дамытпай, өзінің денсаулығына барынша назар аудару қажет [9,10,11,12].

Практикалық денсаулық сақтаудың қазіргі нақты жағдайларында аурудың біріншілік профилактикасы қолданылмайды. Мұның себептері әртүрлі, бірақ олардың ең маңыздысы: дәрігерде және пациентте аурудың даму мүмкіндігіне қатысты тиісті сақтықтың болмауы; пациент пен дәрігер үшін елеулі, көрінетін профилактикалық іс-шаралар тиімділігінің болмауы; олардың тиімділігінің ықтимал сипаты; дәрігерде профилактикалық жұмысқа материалдық қызығушылықтың болмауы [13,14,15,16].

Мәскеу қаласында аумақтық емханалардың бірінің базасында алты жыл бойы жүзеге асырылған ЖИА көп факторлы алдын алу бағдарламасында негізгі ҚФ (атап айтқанда ЖИА) симптомдары жоқ науқастарда осы аурулардан болатын өлім-жітім тек төртінші-бесінші жылда ғана анықталатыны көрсетілген. Сонымен қатар, сол зерттеуде ЖҚА-нан өлім-жітімнің төмендеуі тек қана негізгі ҚФ деңгейін төмендетуге қол жеткізген адамдарда байқалды: шылым шегуді тастауға, артериялық қысымды (АҚ) және жалпы холестерин (ХС) деңгейін қалыпқа келтіруге, тығыздығы төмен липопротеидтердің холестерин деңгейін төмендетуге көз жеткізу (ХС ТТЛП) және т.б., яғни бастапқы алдын алу бойынша медициналық іс-шаралар кешенінің ықпалымен ҚФ түзету халықтың осы тобындағы өлім-жітімнің төмендеуімен қатар жүрді [17,18,19].

Жалпы науқастар мен ҚФ бар адамдарды барынша толық анықтау, әрине, халықты алдын ала тексерулер нәтижесінде ғана мүмкін болады. Амбулаториялық-емханалық мекемеге әрбір қаралу ағымдағы жылы бірінші рет жүгінген кезде ҚФ туралы қарапайым ақпаратты жинау үшін пайдалану қажет. Осы міндетті орындау және ҚР ДСМ 10.11.2009 ж. № 685 бұйрығына сәйкес құрылатын инфекциялық емес аурулардың алдын алу және қауіп факторларының медициналық алдын алу бөлімшелері мен кабинеттері қызметінің негізгі аспектілерінің бірі болуы тиіс. Осы ісшаралардың арқасында дәрігерге дейінгі кезеңде зиянды әдеттер туралы қысқаша сауалнаманың көмегімен, сондайақ, бой және дене салмағын өлшеу кезінде негізгі үш ҚФ бар адамдарды анықтауға болады.Сонымен қатар, қандағы липидтердің (ең аз дегенде жалпы ХС, ал неғұрлым орынды — ХС-ТТЛП және триглицеридтер) құрамына зерттеу сияқты қосымша зерттеу әдістерін жүргізу, ЖҚА-ның дамуы бойынша қауіп тобын толық анықтауға мүмкіндік береді.

Еңбекке қабілетті халықты жаппай алдын алу тексерулерінің мәліметтері бойынша, тек 1/5 ересек халықтың ғана ҚФ жоқ екендігі анықталды.Бір немесе бірнеше созылмалы ауру белгілерінің болуы (жүректің ишемиялық ауруы, ми инсульті, артериялық гипертония, созылмалы бронхит, қант диабеті) әрбір төртіншіде анықталады. Бұл науқастар емдеу-алдын алу ісшараларының жеткілікті кең кешенін, ал бірқатар жағдайларда тереңдетілген тексерулерді талап етеді. Халықтың бұл топтарының денсаулығы және өмір болжамы көбінесе дәрігер мен медицина жетістіктеріне, сондай-ақ пациенттің медициналық мәдениетіне байланысты.

Еңбекке қабілетті жастағы халықтың жартысынан көбі (56%) белгілі бір ҚФ бар, бұл ретте осы топтағы адамдардың жартысынан көбі қауіп факторлары әртүрлі үйлесімде кездеседі, соның нәтижесінде аурудың жиынтық тәуекелі айтарлықтай артады. Адамдардың бұл санаты салауатты өмір салты бойынша жалпы мәліметтерді ғана емес, дәрігердің жеке кеңестерін де қажет етеді.

Аурудың бастапқы алдын алудың маңызы тұқым қуалайтын бейімділігі бар адамдарда, әсіресе ҚФ бар адамдарда өседі [20,21,22].

Соңғы жылдары пайда болған ЖИА алдын алу бойынша Еуропалық кардиологтар қоғамының жұмыс тобы, атеросклероз бойынша Еуропалық қоғам және гипертония бойынша Еуропалық қоғам ұсынған ұсыныстар ҚФ дәрежесін бөлуді ұсынады. Мысалы, гиперхолестеринемия деңгейі бойынша: жеңіл — 5-6,5 ммоль/л; орташа-6,5-8 ммоль/л; айқын — 8 ммоль / л жоғары.

Бұған дейін айтылғандай, ЖИА даму тәуекелі ҚФ санына пропорционал өсуде, бірақ бірнеше ондықтардың арасында ҮШ НЕГІЗГІ ҚФ: АГ, темекі шегу және гиперхолестеринемия (ГХС) бөлінеді. Ерекше орынды АГ алады, тек ЖИА кезінде ҚФ ретінде ғана емес, сонымен қатар науқастың өміріне қауіпті дербес патологиялық жағдай ретінде қарастырылады[23,24].

Талқылау.Артериалды қысымның(АҚ) жоғарылауының мүмкін себептерін анықтау үшін симптоматикалық АГ-ны, әсіресе жас және орта жастағы адамдарда болдырмау үшін мүмкіндігінше толық тереңдетілген тексеру жүргізу керек. Профилактикалық тексеруде АГ анықталған орта жастағы науқастарға көп жағдайда емханада қол жетімді әдістермен диагноз қою мүмкін, бұл ретте 40 жастан асқан адамдарда АҚ жоғарылауының басым көпшілігінде гипертониялық ауру (мысалы, 40-59 жастағы еркектерде АҚ 86% жоғарылауының себебі гипертониялық ауру, 7% — симптоматикалық АГ) болып табылады. АГ белсенді анықталған науқастардың тек 5-10% ғана тереңдетілген тексеру қажет болады. Бұл көбінесе аурудың күдікті анамнезі, симптоматикалық гипертонияның клиникалық белгілері, жоғары АҚ бар емделушілер болды [25,26].

ДДҰ сарапшылар комитетінің соңғы ұсынымдарына сәйкес, профилактикалық араласуды бастау қажет:

Егер бір рет артериялық қысым 160/95 болса, АҚ-ның тіркелетін деңгейіне қарамастан, тексеру кезінде антигипертензияға қарсы препараттарды қабылдайтын адамдарда артериялық гипертензияның анамнезінде болуы; Егер дене салмағының Кетле индексі бойынша 29,0 және одан көп болса;

Егер аш қарынға жалпы ХС деңгейі 250 мг/дл немесе 6,5 ммоль/л және одан да көп болса; триглицеридтер деңгейі (ТГ) 200 мг/дл немесе 2,3 ммоль/л және одан да көп; Жоғарғы тығыздықты липопротейдтер (ЖТЛП) деңгейі ерлерде 39 мг/дл немесе 1 ммоль/л және одан да төмен және ерлерде 43 мг/дл немесе 1,1 ммоль/л және одан да төмен;

Тұрақты темекі шегу кезінде, тіпті тәулігіне бір темекі;

Дене белсенділігі төмен болғанда-яғни жұмыс уақытының жартысынан астамы отырған қалыпта болса;

АГ бар науқастарда дені сау науқастарда дененің артық салмағы үш есе, дислипопротеинемия екі есе кездеседі. Науқастардың жартысына жуығы темекі шегеді, көпшілігі физикалық тұрғыдан белсенді емес. АГ күнделікті немесе аптасына бірнеше рет ішімдік ішетін адамдарда жиі кездеседі.

Еңбекке қабілетті халық арасында, әсіресе ерлер арасында ең көп таралған ҚФ темекі шегу болып табылады. ДДҰ мәліметтері бойынша темекі шегушілерде жүрек-қан тамырлары, онкологиялық (тыныс алу жүйесі зақымданған), бронх-өкпе аурулары жиі дамиды. Патологияның айқындылығы, асқыну жиілігі темекі шегу фактісімен ғана емес, оның қарқындылығымен де байланысты. ДДҰ сарапшыларының пікірінше, темекі өнімдерінің "қауіпсіз" түрлері жоқ,себебі темекі түтініндегі зиянды заттардың спектрі соншалықты кең, олардың біреуін-екеуін азайту жөніндегі шаралар (мысалы, арнайы сүзгілердің көмегімен және т. б.) тұтастай алғанда темекі шегу қаупін төмендетпейді.

Темекі шегу әдеті-жиі темекі шегу мінез-құлқының типтерімен анықталатын күрделі психосоматикалық тәуелділік. Дәрігер шыдамды, бірақ әрбір нақты жағдайда темекі шегуді "ынтымақтастыққа" тарта отырып, оны біртіндеп темекі шегуді тоқтатудың қажеттілігі мен нақты мүмкіндігі туралы ойға шығара отырып, темекіні "балама" алмастыруды іздеуге баса назар аударуы тиіс. Науқасты аутотренинг элементтеріне арнайы формулаларды енгізу арқылы ("темекі шегуді тоқтату, мен өзіме бес-алты жыл толымды өмір сыйладым", "темекі шегуді тастап, мен денсаулықтың дұрысталғанын сездім" және т.б.) үйрету ұсынылады.

Артық дене салмағы, липид алмасуының бұзылуы, әдетте, дұрыс емес әдеттер мен тамақтану сипатымен тығыз байланысты, сондықтан оларды түзету ең алдымен тиімді тамақтану принципі жатқан диеталық ұсынымдар кешенін болжайды. Жануарлардың майларын, көмірсуларды тұтынуды ұлғайтатын тағамдық рационының калоражын бақыламайтын адамдарда дененің артық салмағы екі-үш есе жиі дамиды.Дене массасын төмендетудің ең көп таралған тәсілі негізгі тағамдық заттар бойынша теңдестірілген төмен калориялы емдімдерді тағайындау болып табылады. Гиперхолестеринемия-эндогенді синтез және экзогенді холестеринді ыдырататын процестердің бұзылу нәтижесі.Гиперхолестеринемиясы (ГХС) бар науқастарға және оның пайда болу қаупі бар ( зат алмасуы бұзылған, тұқым қуалайтын бейімділік) науқастарда тамақтануды рационализациялауды мынадай ұсынымдармен толықтыру керек. Егер үш-алты ай бойы диетаны сақтау қандағы жалпы ХС деңгейінің төмендеуіне әкелмесе, дәрілік терапия ұсынылады. Соңғы жылдары гиполипидемиялық терапия қан липидтерінің атерогенді фракцияларының деңгейін және жалпы ХС деңгейін төмендетуге ықпал ете отырып, атеросклерозды табақшалардың тұрақтануына алып келеді деген пікірлер пайда болды.

Дене белсенділігі. Дене шынықтыру жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алуда қимылы аз өмір салтының (семіздіктің дамуы, АГ, жүрек-қан тамырлары аурулары, зат алмасу бұзылыстары) салдарын ескертетіні, жүректің ишемиялық ауруы, инсульт және т.б. бар науқастардың санын азайтуға көмектесетіні дәлелденген.

Дене белсенділігін арттыру тәртібі мен әдістерін науқаспен бірлесіп, оның нақты еңбек жағдайларын, тұрмысын, қалыптасқан стереотиптерді ескере отырып таңдау керек. Өз бетінше сабақ басталар алдында науқастың жасына байланысты медициналық тексеру жүргізу қажет:

• 30 жасқа дейін әдеттегі дәрігерлік тексеру жеткілікті; -30-дан 40 жасқа дейін тексеруге тыныштық жағдайдағы электрокардиографиялық (ЭКГ) тексеруді алып тастау қажет;
• 40 жастан асқан жаттығуларды дәрігерлік-дене шынықтыру диспансері нұсқаушысының бақылауымен дене жүктемесімен алдын ала сынама жүргізе отырып бастау ұсынылады.40 жастан асқан адамдарға физикалық жүктемені екпін мен қашықтықты біртіндеп арттыра отырып, белгіленген жүріспен тағайындау ұсынылады.

Жоғары физикалық жүктеме кезінде ағзадағы метаболикалық процестер артады. Спортшылар зат алмасуын нормадан жеті есе жоғары таратуға қабілетті. Егер жүрек белсенділігі төмен тәртіпте жұмыс істесе, кардиомиоциттерде біртіндеп қайтымсыз өзгерістер болады. Гиподинамия әсерінен: қан тамырлары зардап шегеді, эластикалық қабілеті жоғалады, қантамыр қабырғалары тығыздалады, белсенді қысқарту қабілеті жойылады.

Физикалық жүктеменің әсерінен жүрек қан тамырлар белсенді жұмыс істей бастайды. Аз физикалық қызметтің нәтижесінде жүрек әлсіз жұмыс істей бастайды, оның насостық функциясы азаяды, жүрек жиырылу ж иілігі, жүрек соққысының күші бұзылады [27,28].

Жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алу үшін дене шынықтыру сабағы кезінде:қаңқа бұлшықет жүйесінің қызметін басқаратын орталықтар белсендіріледі, бұлшықет пен зат алмасу арасындағы өзара байланыс жақсарады, тромбтардың пайда болуы азаяды, жүрек жетіспеушілігі кезінде маңызды орта және ұсақ қантамырларына қан ағынының айналымы жақсарады, жүрек бұлшықетінің жұмыс тиімділігі артады.

Жүрек және қан тамырлары ауруларының алдын алу үшін сауықтыруды жүргізу және алдын алу үшін ағзаны қан жүйесі мүшелерінің ауыр патологияларынан сақтау үшін қарапайым жаттығулар жасау жеткілікті. Жүрек-қантамыр ауруларының алдын алу ретінде емдеу жүргізудегі кеңестер: қозғалыс техникасына назар аударып-нәтижеге жету үшін олар дұрыс болуы керек. Бұлшықеттер бірінші минуттан шаршамау үшін, арқаны дұрыс ұстау керек. Жамбасты артқа бұрып, ал кеуде сәл алға. Иық түзу болуы керек. Қадам ұзындығын өзіңізге сәйкес таңдау маңызды. Егер науқасқа күнделікті жүрісте қиын болса, кең қадамдамасын. Қолдар қозғалысы кезінде шектемеген жөн олар барлық денемен бірге синхронды жұмыс істеуі тиіс. Егер жүру басталғаннан кейін біраз уақыттан кейін ыңғайсыздық пен шаршау пайда болса, онда жаттығуларды дұрыс жасамағандығы, қателіктерді талдап, қайта бастау қажет.

Дұрыс дем алу жүрекке жоғары жүктеме кезінде оттегі көп болуы керек. Мұрын арқылы дем алып, ауызбен дем шығару. Жаяу жүргенде мезгіл-мезгіл тоқтап және 2-3 минут тыныштықта, белсенді дем алған жеңіл болады. Тыныс алу актілері баяу және терең болуы тиіс. Жылдамдықпен пульсті бақылап-бұл қиылысқан жерде, еңкейгенде өте маңызды. Тым жылдам жүргенде жүрекке жағымсыз шаншу пайда болса қарқынын төмендеткен жөн, жүрекжиырылуының саны минутына 100-ден аспауы тиіс. Кардио жүру жүрек және қан тамырлары патологиясы бар науқастарға пайдалы, бірақ олардың пульсі 80-90 көрсеткішінен аспауы тиіс. Бір нүктеге жетуге ұмтылмай, үдерістен ләззат алып, жергілікті жерлермен танысып, қызықты сәттерді есте сақтап,жақсы жайыттарды ойлау.Серуендеу үшін жақсы ауа-райын таңдаған тиімді. Жылдың суық мезгілінде жүрек-қан тамырлары жүйесіне ауыр болатын суық тию қаупі жоғары. Сондықтан жылы уақытта, ал жазда және көктемде жаңбырдан кейін жүру жақсы. Денені қыздырмай, маусым бойынша киіну керек.

Жаяу жүру арқылы денені сауықтыруда келесі әсерлерге қол жеткізуге болады:жүрек бұлшықетін тұрақты режимде жаттықтыру, терең және ырғақты тыныс алу кезінде жүрек пен қан тамырларының оттегімен қанығуы, қанның жылдам қозғалысы есебінен метаболизмді белсендіру, кіші жамбас тамырларында қан іркілуінің алдын-алу.

Жүрек-қантамыр патологияларының алдын алу үшін жүгіру жүгіруден кейін көптеген адамдар арықтағандай сезінеді, бұл бұлшық еттердің белсенді жұмысына байланысты. Жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алу үшін жүгіру салауатты өмір салтының негізгі ұстанымы болып табылады:қан қысымын қалыпқа келтіреді,қандағы холестерин мөлшерін төмендетеді,салмақты тұрақтандырады,жұмысқа қабілеттілігін арттырады.

Сауықтыру жүгірісі техникасы: жүгіруді жаяу және тыныс алу жаттығуларымен үйлестіріледі. Алғашқы 2-3 аптада жаяу жүру мен жүгіру қатынасы 3:1. Біртіндеп жүру уақытын қысқартып және үздіксіз жүгіру уақытын көбейтіледі (20-30 минутқа дейін).Сабақ таңертең немесе кешке өткізіледі. Жүректің шамадан тыс жүктелу қаупін азайту үшін аптасына үш рет немесе күн ара жүгірген жөн. Аз күш жұмсап, асықпай жүгіру.Арқаны түзу, иықты ашып, иекті жоғары ұстау қажет, мұрын арқылы дем алып, дем шығару, бұл қиын болса, мұрынмен ауаны жұтып, ауызбен шығарылады.Егер артық салмақ болса, аш қарынға жүгіру керек.Уақыт өте келе жүгіру қарқыны мен жылдамдығын арттырып, бірақ жүрек жиырылу жиілігі минутына 130-145 соққыдан аспауы тиіс [29].

Жүрек-қантамыр ауруларының алдын алу үшін емдік денешынықтыру (ЕДШ). Жүрек аурулары бар емделушілерге келесі жаттығулар ұсынылады:

бастапқы жағдайы арқасына жатып, аяқтары бірге, қолдары денесінің бойымен созылған. Бір қол көтерілген, содан кейін екінші қолмен алға-артқа, сол аяқпен доғалар орындалады. Қайталау 4-6 рет.Еденде жатқан қалыпта қолдар денесінің бойымен, аяқтары бірге қосылған. Аяқтар дем алғанда көтеріледі және тізе бүгіледі,ал дем шығарғанда-түзетіледі және төмен түсіріледі.Еденде бастапқы қалыпта жатып, аяғыңызды көтеріңіз, тыныс алу еркін. Әр аяқпен 5 рет қозғалыс қайталанады.Бастапқы жатқан жағдайда велосипед айдағандай қозғалыс имитацияланады, тыныс алу еркін, әрбір аяқпен кемінде 20 рет орындайды. Орындықта отырып, аяқтарын бірге түсіреді. Дененің бойымен қолдартүсіріледі. Кезекпен,екі қол дем алғанда жоғары көтеріледі және дем шығарғанда төмен түсіреді. Әр қолмен 5-6 рет қайталанады.Бастапқы қалыпта оң және сол қол кеудеге қарай жиналады, шынтақпен айналмалы қозғалыстарды сағат тілі бойынша және оған қарсы жақа қарай жасалады. Әр қолмен әр жаққа 5 рет орындайды.

Орындықта отырып, терең дем алу кезінде сол тізені оң иыққа және керісінше келтіріледі. Аяқты түсіру кезінде қолды сан деңгейіне қарай жіберіледі. Әрбір аяқпен бес рет жасалады.Еденде тұрып аяқтар иықтың деңгейінде, қол белде. Дем алғанда денені солға бұрып, дем шығаранда бастапқы қалыпқа оралу. Әр жаққа бес бұрылу жасалады.Гимнастикалық таяқпен тұрып, снарядты бастан жоғары көтеріледі. Дем алу кезінде көтеріп, дем шығаруда түсіріледі. Қол толығымен түзетілуі керек. Бес рет қайталап жасалады.Аяқтар иықтың деңгейінде. Аяқпен және қолмен сағат тілі бойынша және қарсы шеңбер қимылдары жасалады. Тыныс алу еркін. Бес рет қайталанады [9,30].

Гимнастиканы тұрақты орындағанда жүрек пен қан тамырларының жұмысы жақсарады, ағзалар неғұрлым төзімді, шыныққан болады, бұл ауыр патологияларды болдырмауға көмектеседі.Дене шынықтыру жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алуда маңызды мәнге ие, өйткені спортпен шұғылдану кезінде жүрек пен қан тамырларын шынықтыру жүргізіледі. Алдын алудың негізгі тәсілдерінің көмегімен (жүру және жүгіру, емдік дене шынықтыру) қан айналымы ағзаларының денсаулығын нығайтуға болады.

Шешімі. Ұсынылған профилактикалық шаралардың көпшілігі әмбебап және тек ЖҚА — да ғана емес, сонымен қатар созылмалы инфекциялық емес аурулар, өкпенің созылмалы обструктивті аурулары, қатерлі ісіктердің кейбір түрлері, қант диабеті және т. б. үшін де пайдалы екенін атап өту қажет. Сондықтан практикалық денсаулық сақтау дәрігерлерінің қызметіне медициналық алдын алу ісшараларын кеңінен енгізу, осы шараларды мақсатты қолдану жүйесін дамыту практикалық денсаулық сақтау қызметтерінің нақты профилактикалық бағытқа көшуіне қадам ретінде қаралуы мүмкін, ол негізгі заңнамалық құжаттарда жарияланады және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау мен медициналық ғылымды дамытудың таяудағы жылдарға арналған жаңа тұжырымдамасының бірінші тапсырмасында көрініс тапты [7, 10, 12,30].

Кешенді профилактикалық іс-шаралардың нәтижелері барлық профилактикалық шаралардың әлеуметтікэкономикалық және этикалық маңыздылығын анықтайды. Іс-шараның нақты жүзеге асырылуы, практикалық денсаулық сақтау қызметтерінің резервтерін жандандыру қажеттілігі туындайды. Соңында айта кететін жайт, адамға (материалдық және моральдық)дені сау болу үшін әлеуметтік жағдай жасау қажет[13].

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Борьба с артериальной гипертонией // Доклад Комитета экспертов ВОЗ. М.: 1997. С. 22-26.
2. Вишневский А., Школьников В. Смертность в России: главные группы риска и приоритеты действия // Научные доклады. М.: Московский Центр Карнеги, 1997. №19. С. 52-53.
3. Госкомстат России // Демографический ежегодник. М.: 1997. С. 41-44.
4. Глоссарий терминов, используемых в серии “Здоровье для всех”. Женева: 1984. №1-9. С. 76-78.
5. Задачи по достижению здоровья для всех. Европейская политика здравоохранения. Пересмотренное издание, сентябрь 1991 г., Копенгаген, Евробюро ВОЗ, серия №4, ISBN 92 890 4311 3, ISSN, 1012-1380.
6. Калинина А. М., Чазова Л. В. Многофакторный подход к профилактике ишемической болезни сердца среди населения. Руководство для врачей. М.: 1993. С. 12-14.
7. Калинина А. М. Пропаганда здорового образа жизни: многофакторная профилактика основных неинфекционных заболеваний. // Всемирное здоровье. 1995. №9502. С. 34-36.
8. Калинина А. М., Чазова Л. В., Павлова Л. И. Влияние многофакторной профилактики ишемической болезни сердца на прогноз жизни // Кардиология. 1996. №3. С. 22-27.
9. Купер К. Аэробика для хорошего самочувствия. М.: Физкультура и спорт. 1989. С. 110-115.
10. Оганов Р. Г, Первичная профилактика ишемической болезни сердца // БПВ. М.: Медицина. 1990.С. 39-42.
11. Профилактика через первичное здравоохранение. Рекомендации для улучшения качества работы, ВОЗ, Евробюро, Копенгаген, EUR/ICP/CIND 94 01/PB01, -1995, 123-131.
12. Чазова Л. В., Калинина А. М., Иванов В. М. Профилактика сердечно-сосудистых заболеваний в деятельности врача практического здравоохранения // Здравоохранение Российской Федерации. 1996. №6. С. 16-18.
13. Sans S., Kestelot H. et al. Task Force of the European Society of Cardiology on Cardiovascular Mortality and Morbidity Statistics in Europe // European Heart Journal. 1997. №18. Р. 1231-1248.
14. Падма С. 50 причин инфаркта. Современные способы диагностики, профилактики и лечения сердечно-сосудистых заболеваний. М.: 2014. 192 с.
15. Белоусов Ю.Б., Омельяновский В.В. Клиническая фармакология болезней органов дыхания. М.: Универсум Паблишинг, 2014. 188 с.
16. ЕрмошкинВ.И., Причины сердечно сосудистых заболеваний. СПб.: Книга по Требованию, 2013. 140 с.
17. Оганов Р.Г., Шальнова С.А., Калинина А.М. Профилактика сердечно-сосудистых заболеваний. СПб.: ГЭОТАР-Медиа, 2009.216 с.
18. Руководство по кардиологии. В 4 томах. Том 2. Методы диагностики сердечно-сосудистых заболеваний. СПб.: Практика, 2014. 776 с.
19. Руководство по кардиологии. В 4 томах. Том 3. Заболевания сердечно-сосудистой системы (I). М.: Практика, 2014. 864 с.
20. Руководство по кардиологии. В 4 томах. Том 4. Заболевания сердечно-сосудистой системы (II). СПб.: Практика, 2014. 976 с.
21. Г.П.Арутюнов Терапия факторов риска сердечно-сосудистых заболеваний. М.: ГЭОТАР-Медиа, 2010. 672 с.
22. Е.И.Чазова Фармакотерапия сердечно-сосудистых заболеваний. СПб.: Медицина, 2000.416 с.
23. Школа здоровья. Факторы риска сердечно-сосудистых заболеваний. М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 224 с.
24. Д.М.Аронов. Сердце под защитой. М.: Физкультура и спорт, 2005. 112 с.
25. П.И. Готовцев, В.И. Дубровский Самоконтроль при занятиях физической культурой. М.: 2007. С. 91-96.
26. В.М. Мейзин Гимнастика и здоровье. М.: 2008. С. 101-103.
27. Л. К. Герунова, В. И. Максимов :Физиология сердечно-сосудистой системы и лекарственная регуляция ее функций у животных. М.: Лань, 2013. 160 с.
28. Жан Митрев,Решения в сердечно-сосудистой хирургии. М.: ИТРК, 2014. 244 с.
29. В.Н. Ослопов, О. В. Богоявленская, Я. М. Милославский, Инструментальные методы исследования сердечно-сосудистой системы. М.: ГЭОТАР-Медиа, 2012. 656 с.
30. Здоровье сердечно-сосудистой системы. Инфаркт, инсульт, ИБС, ритм. Часть 2. СПб.: Редакция вестника "ЗОЖ", 2014. 256 с.