Қазіргі заманда дәрілік зат медицина саласында өте маңызды рөл атқарады.Дәрілік зат аурудың алдын-алуында, диагностикасында және емдеуде қолданылады. Дәрілік зат өмір сүру сапасын жақсартуға және адамдардың өмірін ұзартуда көмектеседі. Фармацевтикалық өндіріс жоғары технологиялық және ғылымды көп қажет ететін өнеркәсіп салаларының бірі және Қазақстанның инновациялық дамуының локомотивтерінің бірі бола алады. Басқа салалармен салыстырғанда фармацевтикалық өнеркәсібінің ерекшелігі жаңа өнімдерді жасауға ұзақ циклді қажет етеді, себебі бұл процес ғылымды және ресурсты өте қажет етеді.
Өзектілігі. Жаңа дәрілік заттарды жасауға қымбат және ұзақ уақыт қажет ететін клиникалық сынақтарды қоса есептегенде 10-15 жыл керек. Фармацевтикалық нарықтың жаһандық даму болашағы химия,биология,медицина саласының және ғылымды қажетсінетін био - , және нанотехнологияларының жаңа жетістіктерімен анықталады, сондай- ақ, инновациялық жүйенің дамуына жаңа өнімдер мен қызметтерінің дайындалуына шағын инновациялық бизнес формалары мен ірі фармацевтикалық компаниялар өздеріне қауіпті кезеңдерді алады[1].Отандық нарықтың фармацевтикалық өнімдердің жағдайы 2 негізгі белгілерімен сипатталады:дайын дәрілік заттар мен
субстанциялардың клиникалық тиімділігі жоғалған, ескірген өнімдердің басымдылығы , сондай - ақ, импорттың жоғары үлесі (75,8% - 2016 г.). Отандық нарықтың сегменті (құрылымы) 70-80 жылдары өндірісте шығарған препараттардың басымдылығымен сипатталады. Заманауи отандық инновациялық препараттардың үлесі 0,2 % тиесілі. Осылайша, фармацевтикалық саланың дамуы химия, биология салаларының жетістіктеріне байланысты. Қазақстандық фармацевтикалық өндірістің көлемінің ұлғаюына нарықтағы ішкі сұранысың жоғары өсуі негізгі серпін тигізеді.2016 жылғы көрсеткіші бойынша өндірілген фармацевтикалық өнімі 42,4 млрд жетті (сурет 1).
Сурет 1 2016 жылдығы фармацевтикалық нарықтың денгейі
Инновация жаңа өнімді тудыруға мүмкіндік жасайтын , өнімге деген шығынды азайтатын немесе нарықта өнімге деген сұранысты жоғарылататын технологиялық жетістіктердің бірі болып саналады.Инновациялық қызмет және жаңа технологиялар экономикалық дамудың ең негізгі факторы болып саналады.Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, халықаралық экономиканың эффективтілігі жаңа білімді алу және оны өндірістік секторға және әлеуметтік сфераға жеткізу маңызды компонент болып саналатын инновациялық процестердің даму сатысымен анықталады. Инновацияны бағалаудың әртүрлі көзқарастағы бірнеше альтернативті тәсілі бар[2]. Инновация түсінігі 3 концепцияны құрайды.Коммерциялық концепция кезкелген дәрілік зат,қолдану жөніндегі жаңа нұсқаулықты, жаңа дәрілік қалыптарын, жаңа емдеу тәсілін қарастырады.Технологиялық концепция кез-келген өндірістік инновацияны оның ішінде, биотехнологияны қолдануды, дәрілік зат жеткізудің жаңа жүйесін әрі изомерді немесе дәрілік заттың метоболитін таңдауды қарастырады.Дәрігерді қарастыратын бірден бір концепция терапевтикалық инновация. Қолданыстағы тәсілдерге қарағанда науқастарды емдеуде бұл жаңа әдіс қауіпсіз, тиімді, ыңғайлы.Инновациялық өнімді жасауға келесі мақсаттар арқылы іске асырылады:ауруға айқын әсері бар жаңа химия биологиялық затты ойлап табу,жаңа химиялық заттарды алу, фармакологиялық белсенді метоболиттер синтезін, жетілдірілген фармакокинетикалық қасиеті бар жаңа дәрілік қалыпты, жасуша нысанаға дәрілік зат жеткізудің жаңа тәсілін,биотехнологияның және биоинженерлік жолмен алынатын дәрілік затты ойлап табу,дәрілік затты бірнеше рет қабылдағаннан кейін ағзада жоғары концентрацияға ие болып, сәйкес фармакотерапиялық әсер көрсететін дәрілік зат қалыбын және де көп компонентті дәрілік зат ойлап табу[3].
Жаңа белсенді субстанция және бұрыннан белгілі фармакологиялық өнімнің қолданылуындағы жаңа көрсетілім патенттелген инновация деп аталса, бұрын қолданыста болмаған жаңа белсенді зат(химиялық субстанция) брендтік инновация , ал басқа дозада немесе ағзаға басқа тәсілмен келіп түсетін белгілі белсенді зат инновациялық стратегия деп аталады.
Қазіргі таңда Қазақстанның фармацевтикалық нарығы көп бөлігі импорт,осы себептен отандық нарықты дамыту үшін фармацевтикалық кластерді құрып, жаңа инновационды жобаларға көніл бөлу болып саналады. Отандық фармацевтикалық кластерды құрып,дамыту жағдайында инновациялық жобаларды жүзеге асыру қажеттілігі туындаған кезде сол инновациялық жобалардың тиімділігін бағалау мен оларды фармацевтика саласында тәжірибеге енгізу мәселесі алдынғы орында. Бұл мәселе фармацевтика нарығына тән айрықша ерекшеліктерді ескере отырып, бағалауды ғылыми негізделген жүйесін құруды талап етеді. Қазақстан Республикасының фармацевтика өнеркәсібін дамытудың мемлекеттік бағдарламалары ҚР ның 20152019 жылдарға арналған индстриальды инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасына сай жүргізіледі.Бұл бағдарлама ұзақ мерзімді «Қазақстан 2050»Стратегиясының басымдығы, ҚР-ның 2020 жылға дейінгі «Экономиканы әртараптандыруды жеделдету». Стратегиялық даму жоспарының маңызды бағыттарын жүзеге асыру, Қазақстанның дамыған 30 мемлекет қатарына кіру Концепциясы даму шеңберінде жасалған.
Зерттеу әдістері мен материалдары. Фармацевтикалық кәсіпорындарда жобаларды баскарудың маңызды кезеңдері,олардың инвестициялық ыңғайлылығын бағалау саналады.Инвестициялаудың алдынғы сатысында жүргізілетін инновациялық жобалардың инвестициялық тартымдылығын бағалау фармацевтикалық кәсіпорынның инвестициялық қызметімен тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді,сонымен қатар инвестициялау бойынша дәлелді шешім қабылдау үшін негіз болып саналады. Зерттеу нәтижелері.Фармацевтикалық кластер географиялық инновациялық шығаратын жинақтаушы, жеткізушілер;
толықтыратын және жекелеген компаниялар мен тұтастай кластердің бәсекелестік артықшылықтарын күшейтетін ғылыми-зерттеу институттары, жоғары оқу орындары, технопарктер және басқа да ұйымдар.
бұл локализацияланған өзара байланысты фирмалар тобы - дәрі-дәрмектерді өндірістік компаниялар; жабдықтарды мамандандырылған қызметтерді инфрақұрылым объектілері: бір-бірін
Фармкластерлер-бірден бірнеше әлеуметтік-маңызды міндеттерді шешетін маңызды стратегиялық бағыт: ғылыми база деңгейін арттыру, GMP стандарттарына көшу, инновациялық препараттар жасау, отандық фармацевтикалық саланы танымал ету, экономиканың дамуы, жаңа жұмыс орындарының мәселесі (Сурет 2).
Сурет 2 кластердың құрылымы
Отандық фармацевтикалық саланы кластерлік дамыту идеясы үдемелі түрде жүзеге асырылуда. Ірі инвестициялық жобаларды Қазақстанда жетекші шетелдік фармацевтикалық компаниялар іске асырады, нарықтың отандық қатысушылары жаңа қазіргі заманғы өндірістерді құрады, ғылыми-зерттеу және оқу орындарын кластерлеу процесіне тартылады[4].
Қазіргі заманғы кластерлік даму Тұжырымдамасы өткен ғасырдың 90-шы жж. соңында тұжырымдалды. Оның авторы — Гарвард мектебінің профессоры Майкл Портер кластерді белгілі бір салада жұмыс істейтін және бір-бірін өзара толықтыратын географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар мен олармен байланысты ұйымдар тобы ретінде анықтады. Оның теориясына сәйкес, кластерлер бизнес пен аумақтарды дамытудың ең пәрменді құралдарының бірі болып табылады. Кластерлік тетікті пайдалану сол немесе өзге нарық қатысушыларына қолда бар ресурстарды бірлесіп пайдалануға, бизнес-процестерді оңтайландыруға, тәуекелдерді қайта бөлуге және өзгеріп жатқан нарықтық конъюнктураның жағдайында неғұрлым икемді саясат жүргізуге мүмкіндік бере отырып, синергетикалық тиімділікті қамтамасыз етеді. Кластерге кіру компаниялардың мәртебесін арттырады, оларға қаржы құрылымдары тарапынан назар аударудың өсуіне ықпал етеді, өңірге қосымша ресурстар тартады[5].
Сонымен қатар кластерлік білім беру жергілікті экономиканы нығайтады, жаңалықтарға ықпал етеді, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді. Халықаралық тәжірибе кластерлік теорияның өміршеңдігін растады. Дамыған экономикалық жүйесі бар, сондай-ақ нарықтық экономиканы қалыптастыратын көптеген елдер неғұрлым басым салалар мен өңірлерді қолдауда кластерлік тәсілді белсенді пайдалана бастады.
Отандық фармацевтикалық нарык серпілісті қажет етеді, оны жүзеге асыру үшін кластерлер құрылады. Оларға жүктелген міндеттердің ішінде: инновациялық препараттар құру, тиімді импорт алмастыру, кәсіпорындардың GMP стандарттарына көшуі, жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, сондай-ақ кластерлеу процесіне тартылған өңірлерде экономикалық өсу. Жұмыс орындарын құру, ғылым мен білім беруді дамытуына, салық салынатын базаны ұлғайтуына, мемлекетке қаржылық жүктемені төмендетуге, кластерлер халықтың төлем қабілеттілігінің өсуіне, жаңа технологиялардың дамуына, дәрі-дәрмек бағасының төмендеуіне, және сайып келгенде аурушаңдықтың төмендеуіне ықпал етеді. Осылайша, жұмыс орындарын құрудан бастап кластердің құрылуы инновациялық медицинаға әкеледі Бұдан басқа, фармкластерлер импортты алмастыруға ықпал етеді, өйткені олардың қатысушыларының басым бөлігі Қазақстанда жергілікті өндірілген шетелдік компаниялар. Бірақ сонымен қатар, кластер кез келген механизм сияқты, әрбір бөлшектердің істен шығуына өте сезімтал, әсіресе, егер мамандардың жетіспеушілігі, нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігі, реттеу жүйесінің проблемалары, бағаның тұрақсыздығы . Егер мемлекет осы проблемалардың барлығын мойындап, реттейтін болса, онда Қазақстанда кластерлер дамитын болады. Импорт алмастыру кезеңіне жеткен соң өндірушілер жаңа препараттар жасауға және нарықты кеңейтуге бағытталады[6].
Кластер фармацевтикалық нарыққа қатысушыларының жалпы қызығушылығын анықтауға және шоғырландыруға арналған алаң болып табылады. Егер мұндай қызығушылық болса, кластерлер оны қанағаттандырудың оңтайлы нұсқасын табуға көмектеседі, осылайша саланың дамуын тездетеді. Кластердің негізгі міндеті — Қазақстан аумағында ішінара немесе толық отандық препараттарға алмастыру. Кластермен біріктірілген отандық өндірушілердің инновациялық ДЗ әзірлеуге мүмкіндіктері болады,,бұл клиникалық зерттеулер нарығына да, препараттардың экспортына да оң әсер етеді. Кластерлеу экспортқа арналған отандық препараттарды тіркеу кезіндегі кедергілер біртіндеп халықаралық тіркеу талаптарын жақындату есебінен көтерілетінінің алғышарттарын қалыптастырады[7]. Аз шығынмен компаниялар өзінің экспорттық әлеуетін арттыра алады. Алайда, бұл маңызды жауапкершілікті талап ететін болашақтағы жұмыс, ал әзірше біздің қалыптасып отырған кластерлеріміз ғылыми-зерттеулерге қарағанда өндірістік болып отыр. Кластерге жүздеген түрлі қызмет субъектілері біріктірілуі тиіс. Ал бізде көптеген кластерлер 10 резиденттен артық емес[8]. Сонымен қатар, бірқатар кластерлерде шығарылатын дәрілер ассортимент үлкен мәселе тудырады. Кластерлеу нәтижелері көп жағдайда мемлекеттің әлеуетті инвесторларға деген қатынасымен анықталатын болады[9].
Қорытынды. Кластерлік саясатты неғұрлым тиімді жүзеге асыру үшін капиталына жергілікті билік, коммерциялық серіктестер және стратегиялық өзара іс-қимыл туралы шарттар жасайтын институционалдық жеке инвесторлар қатыса алатын мемлекеттік-жеке меншік әріптестік құруды ұсынады. Бұл жағдайда федералдық және өңірлік биліктің рөлі іске асырылатын жобаларды қолдаумен, инвестицияларды қайтару кепілдігін қамтамасыз етумен елеулі қаржылық салымдарды талап етпейтін жалпы анықталады. "Кластердің барлық қатысушылары арасында тәуекелдерді біркелкі бөлу инновациялық-бағытталған кластерлік құрылымдарды дамыту үшін пәрменді ынталандыру болуы мүмкін.Кластерлік саясатты неғұрлым тиімді жүзеге асыру үшін капиталына жергілікті билік, коммерциялық серіктестер және стратегиялық өзара ісқимыл туралы шарттар жасайтын институционалдық жеке инвесторлар қатыса алатын мемлекеттік-жеке меншік әріптестік құруды ұсынады.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
- Базуева Е.В., Оборина Е.Д., Ковалева Т.Ю. Обоснование предпосылок формирования и развития высокоэффективных кластеров в региональной экономике: обзор отечественного и зарубежного опыта // Вестник Пермского университета. 2016. №2(19). С. 93-108.
- Горшенева О.В. Кластеры: сущность, виды, принципы организации и создания в регионах // Экономический вестник Ростовского государственного университета. 2006. №1, ч.2. С. 77-84.
- Фармацевтический кластер (фармкластер). Режим доступа URL: https://gmpnews.ru/terminologiya/farmklaster/, свободный.
- Далинчук Н.С. Технология создания кластеров в промышленности: монография / М-во образования и науки РФ, Орлов. Гос. инт экономики и торговли. Орел: Изд-во ОрелГИЭТ, 2010. 145 с.
- Котляров И. Д. Аутсорсинг как особая форма межфирменного сотрудничества // Экономический анализ: теория и практика. 2010. № 32(197). С. 22-26.
- Porter M. Location, Competition, and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy // Economic Development Quarterly. 2000. Vol. 14, Issue 1. P. 15-20.
- Хазалия Н.А. Особенности создания фармацевтического кластера // Экономика и управление народным хозяйством. 2017. №3(148). С. 56-59.
- Дугаржапов З.Б. Институциональные особенности как фактор социально-экономических различий регионов // Вестник Бурятского государственного университета. 2013. № 2. С. 85-89.
- Третьяк, В.П. Кластеры предприятий: пути создания и результативность функционирования/ В.П. Третьяк. Режим доступа URL: http//ecsocman.hse.ru/text/16210559/, свободный. Дата обращения: 10.11.2011.